کنکاشی در ریشه‌یابی ضرب المثل «زبان سرخ سر سبز به باد می‌دهد»

Public Titles

Authors

razi university

10.22126/ltip.2025.6794.1067

Abstract

یکی از مضامینی که شاعران و گویندگان بسیاری به آن پرداخته‌اند، خطر زبان و مذمت دهانی است که بیهوده و بی‌موقع گشوده شود. این مضمون، موضوعی عمومی است که در بین همۀ ملل دنیا کاربرد دارد و با شیوه‌های مختلف بیانی از جمله تشبیه، استعاره، کنایه، تناسب و تضاد و... و با تعابیر متفاوت به صورت ضرب المثل و شعر دیده می‌شود تا موضوع خطر زبان را بیان کند به گونه‌ای که دهخدا در امثال و حکم این مضمون را با بیش از 30 ضرب المثل و بیت عربی و 80 ضرب المثل و بیت فارسی نقل کرده است.

یکی از شیوه‌های بیانی برای اشاره به این موضوع کاربرد صنعت تناسب بین سر و زبان است. بنابراین مضامین اخلاقی بویژه در خصوص سخن و خطر زبان از ویژگی‌های ملت و فرهنگ خاصی نیست، اما تقدم تاریخی حکمت‌های ایرانی بر ادب فارسی و عربی نشان می‌دهد که ایرانیان قبل از اسلام بسیاری از مضامین اخلاقی در ادب فارسی و عربی را به کار برده و این سخنان حکیمانه به گونه‌ای شهرت داشته که در منابع عربی به نام آنان ثبت شده است. به همین سبب اگر کسی ادعا کند که سرچشمة این سخنان حکیمانه در فرهنگ و ادب ایرانیان قبل از اسلام است سخن گزافی نگفته است. بویژه زمانی که مضمون مشترک با شیوه‌های بیانی یکسان با هم جمع می‌شوند تردیدی در تأثیرپذیری ادب فارسی و عربی از فرهنگ ایران قبل از اسلام باقی نمی‌ماند.

Keywords


الآبی، ابوسعد، منصور بن الحسین (1424هـ). نثر الدر فی المحاضرات، المحقق: خالد عبد الغنی محفوط، الطبعة الأولی، بیروت: دار‎الکتب العلمیة.
آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410). غررالحکم و درر الکلم، چاپ دوم، قم: دارالکتاب الإسلامی.
الأبشیهی، شهاب‎الدین محمد بن أحمد أبوالفتح (1419هـ ). المستطرف فی کل فن مستطرف، الطبعة الأولی، بیروت: عالم الکتب.
ابن حمدون، محمد بن الحسن (1417هـ). التذکرة الحمدونیة، الطبعة الأولی، بیروت: دار‎الصادر.
ابن عبدربه، أبو عمر، شهاب‎الدین أحمد (1404هـ). العقد الفرید، الطبعةالأولی، بیروت: دار‎الکتب العلمیة.
ثعالبی، أبومنصور (بلاتاریخ). اللطائف و الظرائف، بیروت: دار‎المناهل.
الجاحظ، عمرو بن بحر (1332هـ). التاج فی اخلاق الملوک، المحقق: أحمد زکی باشا، القاهرة: المطبعة الأمیریة.
الحصری، إبراهیم بن علی بن تمیم الأنصاری (بلاتاریخ). زهر الآداب و ثمر الألباب، عدد الأجزاء: 4، بیروت: دار‎الجیل.
الحموی، شهاب‎الدین أبوعبدالله یاقوت (المتوفی: 626هـ)، (1424هـ). معجم الأدباء، المحقق: إحسان عباس، عدد الأجزاء:7، الطبعة الأولی. بیروت: دار‎الغرب الإسلامی.
دهخدا، علی اکبر (1363).  امثال و حکم، چاپ ششم، تهران.
الزمخشری، جارالله (1412هـ). ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، الطبعة الأولی، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
شیخو، رزق الله بن یوسف (1913م). مجانی الأدب فی حدائقالعرب، بیروت: طبعة الآباء الیسوعیین.
الطرطوشی، محمد بن الولید (1872م). سراج الملوک، تحقیق: جعفر البیاتی، الطبعة الأولی، ریاض: الریس للکتب و النشر.
المسعودی، أبوالحسن علی بن الحسین بن علی (1404هـ). مروج الذهب، عدد الأجزاء 4، الطبعة الثانیة، قم: دار‎الهجرة.
المیدانی، أبو‎الفضل (بی‎تا). مجمع الأمثال، تحقیق: محمد محیى‎الدین عبد‎الحمید، عدد الأجزاء: 2، بیروت: دار‎المعرفة.
النویری، أحمد بن عبدالوهاب (1423هـ). نهایةالأرب فی فنون الأدب، عدد الأجزاء:33، الطبعة الأولی، قاهرة: دار‎الکتب و الوثائق القومیة.
وطواط، أبو‎إسحق برهان الدین محمد بن إبراهیم (1429هـ). غررالخصائص الواضحة و عررالنقائض الفاضحة، تحقیق: ابراهیم شمس‎الدین، الطبعة الأولی، بیروت: دار‎الکتب العلمیة.