خوانش فارسی از فقه اسلامی در دورۀ عراقی متن پژوهی نسخۀ خطی کتاب ترغیب الصلوة در باب فقه و احکام نماز (قرن هفتم هجری قمری)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران

2 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تهران

چکیده

کتاب ترغیب الصلوة متنی کهن به زبان فارسی متعلق به دورۀ عراقی است که در آداب نیایش و پرستش اسلام یعنی نماز نوشته شده است. این اثر بیش از نهصد سال در دل کتابخانه‌ها، حوزه‌های دینی و مراکز علم و فرهنگ ذخیره شد تا امروز چشمه‌ای جوشان از زبان و ادبیات و تاریخ کهن را برای ما ارمغان آورد. پژوهش حاضر براساس تصحیح انتقادی متن کتاب ترغیب الصلوة، با رویکرد زبان شناسی انتقادی مبتنی بر متن و گفتمان (تحلیل نقش ایدئولوژی و قدرت در متن) و نظریۀ فرکلاف (1989) انجام گرفته است. فرضیۀ این پژوهش، بررسی شاخص‌های سبک عراقی در متن از دو منظر واژگانی و دستوری (دستور تاریخی) است و به دنبال پاسخ به این پرسش است که آیا متن به راستی به دورانی که بدان منسوب است تعلق دارد یا خیر؟ (مثبت)‌ و آیا متن، از لهجه‌های فرعی سود جسته یا بر زبان فارسی معیار پای فشرده است؟ (فارسی معیار). با بررسی متن، واژگان و ترکیب­های بدیع و نویافته‌ای که در لغتنامه‌های فارسی وجود ندارد و گنجی گرانقدر در این متن کهن است به همراه اطلاعات ارزندۀ تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی و فرهنگی از تاریخ و جامعۀ ایران آن روزگار به دست آمده است. در پایان ضمن کتابشناسی مآخذ متن، دربارۀ آثار و کتاب‌های گمنامی که در این اثر از آنها یاد شده، سخن گفته‌شده و بخش کوتاهی از متن برای آشنایی بیشتر به پیوست مقاله گزارش شده است.
 

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Persian Reading From Islamic jurisprudence in Iraq Textualization of the Manuscript of the book Torqib al-Salawat on the Subject of jurisprudence and the Rules of Prayer (7th Century AH)

نویسندگان [English]

  • Zohair Tayyeb 1
  • Ali Mohammad Moazeni 2
1 Ph.D. student of Persian language and literature, University of Tehran
2 Professor of Persian language and literature, University of Tehran
چکیده [English]

The book Torqib al-Salawat belongs to the Iraqi period, which is written in the prayers of the objective Islamic worship. This work has been preserved for nine hundred years in libraries, religious seminaries, and the centers of science and culture. The present study is based on a critical correction of the text of the book Torqib al-Salawata critique of textual and discourse-based critical linguistics (analysis of the role of ideology and power in the text) and the view of Fairclough (1989). The hypothesis of this study is to examine the characteristics of the Iraqi style in the text from the perspective of history (historical order) and it seeks to answer the question that this verse really belongs to the period to which it is attributed or not? (yes) Is one of the sub-categories of profitable profiteering or Persian language a compact standard? (Persian standard). By examining the text, words, and novel and written combinations that do not exist in Persian dictionaries, there is a valuable analysis of this text, along with valuable historical, geographical, social, and cultural information from the history and society of Iran at that time. Finally, in addition to the bibliography of the mentioned sources, the works and anonymous books that have been mentioned in this work have been discussed and a short section of the text has been attached for more information.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Iraqi Period
  • Persian Jurisprudence
  • Prayer
  • Rules
  • Fatwas
  • Stylistics
  • Research Text

مراجع

- قرآن کریم.
- لغتنامۀ دهخدا.
- فرهنگ معین و فرهنگ عمید.
- آقاگل­زاده، فردوس و مریم‌سادات غیاثیان، 1386، «رویکردهای غالب در تحلیل گفتمان انتقادی»، زبان و زبان‌شناسی، دورۀ 3، شمارة 5: 39-54.
- ابن اثیر، ابوالسعادات مجدالدین مبارک بن محمدبن محمد شیبانی موصلی، 1403، جامع الاصول من احادیث الرسول (جامع الاصول)، محقق: عبدالقادر ارناؤوط: بیروت.
- ابن رشد حفید، ابوالولید محمّد بن احمدبن محمّد، 1409، بدایة المجتهد و نهایة المقتصد (بدایة فقه: در فقه تطبیقی عامّه)، تحقیق: عبدالرؤوف سعد، بیروت: طه.
- ابن هلال ثقفی، ابراهیم بن محمد بن سعید بن هلال ثقفی اصفهانی، الجامع الصغیر، مخطوط.
- اخسیکتی، حسام‌الدین محمد بن عمر، المنتخب فی اصول المذهب (اصول حسامی)، مخطوط.
- الإسپیجابی، بهاء الدین محمد بن أحمد، 1421، زاد الفقهاء (شرح مختصر قدوری)، تحقیق: عید بن محمد بن حمد الدوسری، الطبعة اولی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- الاستحسان، مؤلف: ناشناس، مخطوط: دانشگاه تهران نسخه 7699/9.
- الأقطع، امام أبی نصر أحمد بن محمد بن محمد البغدادی، 1428، شرح القدوری، تحقیق: ابراهیم بن محمد اکبر و د. صالح بن محمد السلطان، الطبعة الاولی، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیه.
- الأوشی، سراج الدین أبو محمد علی بن عثمان بن محمد بن سلیمان التیمی الفرغانی الحنفی، الفتاوی السـراجیة (فتاوای سراجی)، تحقیق: رضا الحق، بیروت: دارالکتب العلمیة.
- البخاری، محمود بن احمد بن عبد العزیز ابن مازه الحنفی، بی‌تا، المحیط البرهانی فی الفقه النعمانی (محیط)، تحقیق: عبدالکریم سامی الجندی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- البُزدوی، ابوالعسر محمد بن محمد، اصول الدین (اصول بِزدَوی)، مخطوط.
- بغدادی، اسماعیل پاشا، بی‌تا، هدیة العارفین، تحقیق: آقابزرگ تهرانی، محمد محسن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- بیهقی، ابالقاسم ابومحمد اسماعیل بن حسین، الشامل، مخطوط.
- بیهقی، احمد بن علی، تاج الأسامی (تهذیب الأسماء - تاج الأسامی - تاج المصادر)، مخطوط.
- الترمذی، محمد بن علی بن الحسین بن بشر الحکیم أبو عبد الله، 2008، نوادر الأصول فی أحادیث الرسول صلی الله علیه و سلم، باشراف: اسمایل متولی عوض، قاهره: مکتبة الامام البخاری للنشر و التوزیع.
- جامع المضمرات والمشکلات فی شرح مختصر الإمام القدوری، (جامع المضمرات)، مخطوط.
- الجصاص، أبی بکر الرازی، شرح مختصر الطحاوی فی الفقه الحنفی.
- حاکم نیسابوری، امام الحافظ ابی عبد الله محمد بن عبدالله بن محمد بن حمدویه بن نُعیم بن الحکم الضبی الطهمانی المعروف بابن البیع، 1411، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق: مصطفى عبد القادر عطا، الطبعة الأولى، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- الخطیب البغدادی، أحمد علی ثابت أبو بکر، 1417، المتفق والمفترق (متفق)، تحقیق: محمد صادق آیدن الحامدی، الطبعة الأولی، دار القادری.
- بخاری، طاهر بن أحمد بن عبد الرشید، خلاصة الفتاوى (فتاوای خلاصه)، مخطوط.
- الزندویسی، علی بن یحیی البخاری، روضة العلماء ونزهة الفضلاء، مخطوط.
- السرخسی، محمد بن أحمد بن أبی سهل شمس الأئمة، المبسوط.
- سُلَمی، عبد الرحمن، 1421، حقائق التفسیر، فی المجموعة: مصادر التفسیر عند السنة، تحقیق: سید عمران، الطبعة الأولی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- سمرقندی ، نصر بن محمد، بستان العارفین الموسوم بکتاب البستان، مخطوط.
- السمرقندی الحنفی، الإمام أبی القاسم علاء الدین شمس نظر ابوبکر ممد بن احمد بن ابی احمد، الأصول (اصول فقه)، مخطوط.
- --------------------------------------------------------------------------------------------------------، فوائد العلائیة (شرح علایی)، مخطوط.
- السمرقندی الحنفی، الشیخ الإمام الزاهد علاء الدین محمد بن أحمد، تحفة الفقهاء فی الفروع الموسوم بتحفة الفقهاء، مخطوط.
- السمرقندی نصر بن محمد بن أحمد أبو اللیث الفقیه، المشهور بإمام الهدى، نوادر الفقه، مخطوط.
- السمرقندی، ابی اللیث نصر بن محمد بن ابراهیم الحنفی، فتاوی النوازل، تحقیق: سید یوسف أحمد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
- سمرقندی، مسعود بن محمود بن یوسف، صلاة مسعودی، مخطوط.
- السمرقندی، ناصر الدین أبی القاسم محمد بن یوسف الحسینی، بی تا، الملتقط فی الفتاوی الحنفیة (فتاوای مُلتَقِط)، تحقیق: محمود نصار و السید یوسف أحمد، دارالکتب العلمیة.
- -------------------------------------------------------------------، 1421، الفقه النافع فی فقه الحنفی (نافع)، دراسة و تحقیق: د. ابراهیم بن محمد بن ابراهیم العبور، الطبعة الأولی، مکتبة العبیکان.
- السمرقندی، نصر بن محمد بن أحمد، أبو اللیث الفقیه المشهور بإمام الهدى، المختلف (مختلف فقیه ابولیث)، مخطوط.
- شیبانی، محمد بن حسن، الجامع الصغیر فی الفروع (جامع صغیرخانی)، مخطوط.
- -------------------------، الجامع الکبیر فی الفروع (جامع‌کبیر اوحدی)، مخطوط.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، بی تا، کتاب الدعاء.
- الطبری، أبو جعفر محمد بن جریر بن یزید بن کثیر بن غالب الآملی، تهذیب الآثار و تفصیل الثابت عن رسول الله من الأخبار (تهذیب)، تحقیق: محمود محمد شاکر، القاهره: مطبعة المدنی.
- الطحاوی، أبی جعفر أحمد بن محمد بن سلامة الحنفی، مختصر الطحاوی (منتخب طحاوی).
- طیب، زهیر و همکاران، 1399، «سبک شناسی مؤلّفه‌های مؤثر بر سرشت ادبی در شرح مثنوی سروری»، فصل‌نامۀ تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، سال سیزدهم، ش 1، پیاپی 47.
- العتابی، أبی نصر أحمد بن محمد البخاری الحنفی، جامع جوامع الفقه (فتاوای عتابی)، مخطوط فی مکتبة الظاهریة الأهلیة بدمشق (5274).
- عمدة المغنی و الطالب النبیه فی تصحیح التنیه، مخطوط بدار الکتب المصریة.
- عمر بن عبدالعزیز، حسام الدین شهید - امام، الفتاوی الصغری (فتاوای صغری)، تبویب: نجم الدین یوسف بن الحمد الخاصی الخوارزمی، مخطوط: جامعة الملک سعود تحت رقم 1884.
- غزالی طوسی، امام محمد، 1390، کیمیای سعادت، تحقیق: حسین خدیو جم و همکاران، تهران: نگاه.
- غزالی، محمد بن محمد، احیاء علوم الدین، محقق: حافظ عراقی و عبد الرحیم بن حسین، دار الکتاب العربی.
- الغزنوی، عبد الرب، ملتمس الأخوان فی فروع فقه الحنفی (ملتَمَس)، مخطوط.
- فارابی، ابونصر محمد بن محمد طرخانی، عیون المسائل، مخطوط.
- القدوری، أحمد بن محمد بن أحمد بن جعفر بن حمدان أبو الحسین، 1418، مختصر القدوری فی الفقه الحنفی (قدوری)، تحقیق: کامل محمد محمد عویضة، الطبعة الأولی، دار الکتب العلمیة.
- القمی، محمد بن أبی بکر الجوغی البخاری الحنفی، شرعة الإسلام، مخطوط.
- زین ‏الدین أبونصر، أبوالقاسم احمد، شرح الجامع الصغیر للعتابی (جامع صغیر عتابی)، مخطوط.
- کرخی، ابوالحسن، الاصول التی علیها مدار کتب اصحابنا، مخطوط.
- الکلوذانی، ابی الخطاب محفوظ بن احمد بن الحسن، 1425، الهدایة علی مذهب الإمام أبی عبد اله احمد بن محمد حنبل الشیبانی، تحقیق: دکتور عبد اللطیف همیم و دکتور ماهر یاسین الفحل، کویت: غراس للنشر و التوزیع.
- کُلینی، محمد بن یعقوب بن اسحاق مشهور به ثقة الاسلام، بی تا، الکافی، دار الحدیث.
- محقق حلی، جعفر بن حسن، 1413، مسالک الافهام، قم: مؤسسة المعارف الاسلامیة.
- المرغینانی، أبو المحاسن ظهیر الدین الحسن بن على، الفتاوی (فتاوای مَرغینانی)
- ---------------------------------------------------------، ‌الفتاوى الظهیریة (فتاوای ظهیری)، مخطوط.
- المرغینانی، علی بن أبی بکر بن عبد الجلیل الفرغانی أبو الحسن برهان الدین، بی تا، الهدایة فی شرح بدایة المبتدی، تحقیق: طلال یوسف، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
- مطرزی، ابوالفتح ناصر الدین الخوارزمی، المغرب فی ترتیب المعرب (مُغرب)، مخطوط.
- مطلبی، محمد بن اسحق، السیر و المغازی، مخطوط.
- المغربی، قاضی النعمان، مختصر الایضاح، مخطوط.
- المهدوی، أبوالعباس أحمد بن عمار، 1415، شرح الهدایة، تحقیق: أصل هذا الکتاب رسالة ماجستیر، مکتبة الرشد.
- المیدانی، أبی الفضل أحمد بن محمد، 1346، السامی فی الأسامی، چاپ اول، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ناشناس(از اهالی چین)، الحقایق فی أحکام الفقه بالفارسیة (قرن ششم)، مخطوط: کتابخانه پاریس P.2066.
- الناطفی، عمربن محمدبن ابی بکر مُکنّیٰ به ابوحفص، واقعات ناطفی، مخطوط.
- النسفی، أبوالبرکات عبد الله بن أحمد، 1432، کنز الدقائق فی الفقه الحنفی (کنز)، تحقیق: د. سائد بکداش.
- ----------------------------------------، عمدة الفتاوی، مخطوط.
- نسفی، عمر بن محمد، منظومة الخلافیات (منظومه)، مخطوط (مشتمل بر اختلاف آرای فقهی ابوحنیفه، ابویوسف، شیبانی، زُفَر بن هُذَیل، شافعی و مالک که به صورت منظوم و به ترتیب ابواب فقهی می‌باشد).
- نیشابوری، ابوالمظفر جمال‌الاسلام اسعد کرابیسی، الفروق فی فروع الحنفیة (فروق نیشابوری)، مخطوط.
- الیحصبی، عیاض بن موسى بن عیاض بن عمرون السبتی أبو الفضل، بی تا، مشارق الأنوار على صحاح الآثار (مشارق الانوار)، المکتبة العتیقة ودار التراث.
پژوهشنامه متون ادبی دورۀ عراقی
دوره 1، شماره 1
خرداد 1399
صفحه 21-45

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار