طنزهای داستانی و موقعیتی در مثنوی مولوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد گروه بان و ادبیات فارسی دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان

چکیده

مثنوی مولوی از نظر صورت و محتوا یکی از تفکّربرانگیزترین منظومه­ های عرفانی‌ـ‌داستانی در زبان فارسی است که به ­رغم تعلّق به سدۀ هفتم هجری، همچنان از جذابیت بسیاری در بین اندیشمندان و ادیبان برخوردار است. در این منظومه که عرفان اسلامی با استفاده از حکایت­ها و تمثیل‌های کوتاه و بلند و گاه تو در تو به تحلیل و تبیین گذاشته شده از انواع طنزها نیز به فراوانی استفاده شده است، تا آنجا که این منظومه را به‌دلیل تحلیل جزء به­ جزء داستان­ها و بهره­ گیری کامل از انواع طنزهای داستانی و موقعیتی، می­ توان یکی از کتاب­های بی­ رقیب در حوزۀ ادبیات و عرفان به‌شمار آورد. گرایش مولانا به این دو نوع طنز و به مقدار کمتر به طنزهای زبانی و ادبی، همانند سایر شاعران به قصد طنزپردازی انجام نمی‌گیرد. او به‌دلیل اعتقاد به احسن­ بودن نظام خلقت و حکیمانه­بودن آفرینش همۀ پدیده­های هستی، با نوعی رفتار طبیعی و به دور از هر گونه تعمّد به تصویر واقعیت­های زیستی و اجتماعی می­پردازد و به تبعیت از این رفتار، طنز نیز که بخشی از کنش­های همیشگی انسان­ها در زندگی روزمرّه است به روایت‌های او وارد می­ شود. به بیان دیگر، مولوی در مثنوی به‌دلیل نگرش واقعیت­ گرایانه به انسان و اجتماع و پرهیز از افسانه ­های جنّ و جادو و انتخاب داستان­های به نسبت معمولی از دنیای انسان­ها که طنز نیز با آنها درآمیخته، هم به آموزه­های صوفیانه و عرفان نظری، تا حدّ امکان جنبۀ عملی و باورپذیر می ­دهد و هم اثبات می­کند که ذات زندگی همواره درآمیخته با مجموعه­ ای از طنزهای طبیعی است که زبان و ادبیات نقش چندانی در آفرینش آنها ندارند.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Fictional and situational satires in Rumi's Masnavi

نویسنده [English]

  • Gahreman Shiri
Professor of Department of Persian Literature at Bu Ali Sina University, Hamadan
چکیده [English]

Rumi's Masnavi is one of the most thought-provoking mystical-fiction poems in Persian in terms of form and content, which, despite belonging to the seventh century AH, is still very attractive among thinkers and writers. In this system in which Islamic mysticism has been analyzed and explained using short and long and sometimes nested anecdotes and allegories, a variety of satires have been used extensively to the extent that this system has been analyzed due to analysis. One by one, the stories and the full use of all kinds of fictional and situational satires can be considered as one of the unrivaled books in the field of literature and mysticism. Rumi's tendency to these two types of satire, and to a lesser extent to linguistic and literary satire, is not done with the intention of satire, like other poets. Believing in the goodness of the system of creation and the wisdom of the creation of all the phenomena of existence, he depicts the biological and social realities with a kind of natural behavior, far from any intention, and following this behavior, Humor, which is part of the daily actions of human beings in everyday life, also enters his narratives. In other words, Rumi in Masnavi because of his realistic view of man and society and avoiding the myths of jinn and magic and choosing relatively ordinary stories from the world of humans with which humor is also mixed with Sufi teachings And theoretical mysticism gives as much practical and believable aspect as possible and also proves that the nature of life is always intertwined with a set of natural satires that language and literature have little role in their creation.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rumi
  • Masnavi
  • situational humor
  • fictional humor
  • mysticism
- ارسطو (1343)، فن شعر، ترجمۀ عبدالحسین زرین­ کوب، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اصلانی، محمّدرضا (1385)، فرهنگ واژگان و اصطلاحات طنز، تهران: کاروان.
- افلاکی العارفی، شمس الدین احمد (1362)، مناقب‌العارفین، به کوشش تحسین یازیجی، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: دنیای کتاب.
- پارسانسب (غلام)، محمّد (1386)، «ساختارشناسی داستان­های طنزآمیز مثنوی»، فصل­نامۀ پژوهش­های ادبی، شمارۀ 16، تابستان 1386: 33-56.
- تقوی، محمد (1386)، «قصۀ میدان عمل، نقد و نظری دربارۀ قصه‌پردازی با عرفان عملی در مثنوی»، مجموعه مقاله‌های همایش داستان‌پردازی مولوی، به کوشش محمد دانشگر، تهران: مؤسسۀ خانۀ کتاب با همکاری انجمن زبان و ادبیات فارسی، ۱۳۸۶: ۱۶۵–۱۸۱.
- توکّلی، حمیدرضا (1391)، از اشارت­های دریا، بوطیقای روایت در مثنوی، چاپ دوم، تهران: مروارید.
- زرّین­کوب، عبدالحسین (1386)، بحر در کوزه: نقد و تفسیر قصه ­ها و تمثیلات مثنوی، چاپ دوازدهم، تهران: علمی.
- زرّین­کوب، عبدالحسین (1366)، سرّ نی، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: علمی.
- سعدی شیرازی، مشرف­الدین مصلح بن عبدالله (1376)، گلستان، به کوشش خطیب رهبر، چاپ یازدهم، تهران: صفی­علیشاه.
- سنایی، مجدود ابن آدم (1354)، دیوان سنائی،‌ تصحیح مدرس رضوی، تهران: کتابخانۀ سنایی.
- شمس تبریزی (1391)، مقالات شمس تبریزی، چاپ چهارم، تهران: خوارزمی.
- شمیسا، سیروس (1369)، فرهنگ تلمیحات، چاپ دوم، تهران: فردوسی.
- صفا، ذبیح ­الله (1354)، مقدمه‌ای بر تصوف تا عهد مولوی، بررسی‌هایی دربارۀ مولوی، ذبیح ­الله صفا و جلال­ الدین همایی و دیگران، تهران: شورای عالی فرهنگ و هنر.
- عبدالحکیم، خلیفه (1375)، عرفان مولوی، ترجمۀ احمد محمدی و احمد میرعلایی، چاپ سوم، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
- فروزانفر، بدیع­الزمان (1362)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران، امیرکبیر، 1362.
- مولوی، جلال­الدین محمد بلخی (1923ـ1933م)، مثنوی معنوی، تحقیق نیکلسون، هلند، لیدن.
- مولوی، جلال­الدین محمد بلخی (1362)، مثنوی معنوی، به اهتمام دکتر محمد استعلامی، تهران: کتابفروشی زوار.
- همایی، جلال­الدین (1376)، مولوی چه می­ گوید، 2 جلد، چاپ نهم، تهران: مؤسّسۀ نشر هما.