نگرشی انتقادی به خیامانه‌ها بر مبنای نظریۀ اضطراب تأثیر هرولد بلوم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

چکیده

بیش از یک قرن است که بحث رباعیات منسوب به خیام، به‌ویژه رباعیات عرفانیِ منسوب به او، مسئلۀ موردتوجه خیام‌پژوهان است. در این پژوهش به دنبال پاسخ به این پرسش هستیم که چرا تفکر عرفانی، رباعیات خیام را به نفع خود مصادره کرده است؟ خوانش انتقادی متون بر مبنای نظریۀ اضطراب تأثیر هرولد بلوم، می‎تواند در این زمینه راه‎گشا باشد. در این نظریه به تأثیر شاعر متقدم و واکنش‎های شاعران متأخر در برابر او توجه می‎شود. «بدخوانی خلاق» و «تغییر افق انتظار»، از مباحث مهمِ مطرح در نظریۀ اضطراب تأثیر هستند. این دو مبحث به بررسی واکنش‎های شاعر متأخر می‌پردازند که ما در رباعیات الحاقی در مورد آن بحث کرده‎ایم. بدین‌ترتیب این نظریه کمک می‎کند که دریابیم عرفان چرا و چگونه این کار را کرده است. پس از بررسی نمونه‎هایی از رباعیات اصیل و مقایسۀ آن با رباعیات عارفانه‎ای که در اصل از عطار و باباافضل کاشانی است، به این نتیجه رسیده‎ایم که تلفیق عرفان با فلسفۀ خیام که در اصل جمع ضدین تلقی می‎شود، در فرهنگ ایرانی پذیرفته شده است. با توجه به وجود چالش میان تفکر خیامی و گفتمان عرفانی، گفتمان عرفانی مستقیماً نتوانسته است به انتقاد از اندیشۀ خیامی بپردازد، بلکه از طریقِ تغییر افق انتظارِ مخاطب و با واردکردن رباعیات عرفانی در رباعیات خیام، پس از قرن‎ها چهرۀ عارفانه‎ای از خیام معرفی کرده که حتی از خیامِ فیلسوف نیز محبوبیت بیشتری دارد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Critical Approach to Khayyam's supplementary quatrains Based on Harold Bloom's Theory of the Anxiety of Influence

نویسنده [English]

  • Hadi Noormohamadikamal
Ph.D. Graduated in Persian Language and Literatur, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Khayyam researchers have been discussing the imputed quatrains, especially the mystical quatrains imputed to him for more than a century. In this study, we are attempting to understand why mystical thoughts have confiscated Khayyam's quatrains for its own purposes. This is where critical reading of texts based on Harold Bloom's theory might be useful. This theory focuses on the influences of Khayyam on the later poets and their reactions to him. Creative misreading and changing the horizon of expectation are two important issues of anxiety of influence. These two topics examine the reactions of late poet, which we have discussed in the additional quatrains. So, this theory aids in explaining how mysticism accomplished this. We have concluded that the fusion of mysticism with Khayyam's philosophy, which is essentially an antithesis, happens to be pleasing to Iranians. Moreover, the Iranian soul has accepted it well after looking at examples of authentic quatrains and contrasting them with mystic quatrains, which are originally from Attar and Baba Afzal Kashani. Due to the conflict between Khayyami's thinking and mystical discourse, mystical discourse has not been able to criticize Khayyami's thought directly, but through changing the audience's horizon of expectation and by adding mystical quatrains in Khayyam's quatrains, after centuries, they made a mystical aspect of Khayyam that it is even more popular than Khayyam the philosopher.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Harold Bloom. The anxiety of influence
  • Khayyam’s quatrains
  • Creative misreading
- احمدی، بابک (1370)، ساختار و تأویل متن، جلد 2، چاپ اول، تهران: مرکز.
- تسلیمی، علی (1391)، رباعیهای خیام و نظریه کیمیّت زمان، چاپ نخست، تهران: کتاب آمه.
- تلخابی، مهری (1389)، «شعر حافظ، واحۀ آزادی و آفرینش»، (جستاری پساساختارگرایانه)، فصلنامۀ تخصصی عرفان، 6 (23)، 41-13.
- حدیدی، جواد (1373)، از سعدی تا آراگون، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
- حسام‎پور، سعید و کاووس حسن‎لی (1388)، رویکردهای پنج‎گانه در خیام‎شناسی، کاوشنامۀ زبان و ادبیات فارسی، 10 (18)، 200-183.
- خیام، عمر بن ابراهیم (1390)، رباعیات خیام، به‎تصحیح و تحشیۀ محمدعلی فروغی و قاسم غنی، چ پنجم، تهران: اساطیر.
- دشتی، علی (1344)، دمی با خیام، چاپ سوم، تهران: چاپخانۀ صنوبر.
- رشیدی تبریزی، یاراحمد ابن حسین (1367)، رباعیات خیام (طربخانه)، به‎تصحیح جلال‎الدین همایی، چ دوم، تهران: هما.
- شه‎وری، احمد (1392)، در جست‌وجوی رباعیهای اصیل حکیم عمر خیام نیشابوری، چ اول، تهران: احمد شه‎وری.
- طاهری، قدرت‎الله و سودابه فرخی (1392)، «رابطۀ نیما با سعدی بر اساس نظریۀ «اضطراب تأثیر» هرولد بلوم»، پژوهش‌های ادبی، 10 (42)، 80-53.
- عطار نیشابوری، فریدالدین (1358)، مختارنامه [مجموعۀ رباعیات]، تصحیح و مقدمه از محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: توس.
- فرکلاف، نورمن (1389)، تحلیلِ انتقادیِ گفتمان، گروه مترجمان، چاپ سوم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دفتر مطالعات و توسعه رسانه‎ها.
- قاسمی، شهین (1394)، «انسان آرمانی در اندیشۀ عطار نیشابوری با رویکرد به عرفان اسلامی»، عرفان اسلامی، 11 (44)، 107-79.
- قنبری، محمدرضا (۱۳۸۴)، خیامنامه، چ دوم، تهران: زوار.
- نوری، سونیا و فروغ صهبا (1399)، «بررسی تأثیر تغییر ژانر در جهت‎دهی افق انتظار مخاطب به‎عنوان یکی از نمودهای بدخوانی خلاق در دو رمان خشم و هیاهو و سمفونی مردگان»، پژوهش ادبیات معاصر جهان، 25 (1)، 124-101.
- هدایت، صادق (۲۵۳۶)، ترانههای خیام، چاپ جدید، تهران: جاویدان.