تحلیل ساختار حس‌آمیزی در غزلیات شمس

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیأت علمی، رشتۀ زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اراک، اراک، ایران

چکیده

نظام دلالت در متن مغلوب، باز و قلمروی معنایی آن گشوده است. شاعر یا نویسنده، متأثر از بافت زبانی در این متون، به ادراکاتی تازه و کشف ارتباط‎هایی جدید دست می‎یابد که در پی انتقال از یک سطح به سطح دیگر، گاه اخلالی در سطوح انتزاع جدید رخ می‎دهد. ریزش، پاشیدگی معانی (از اصطلاحات ژاک دریدا)، چندبعدی‌شدن کلام و... مهم‎ترین خصلت‎های شاخص متن مغلوب هستند. غزلیات شمس نیز، از جملة این متون است. مولانا در بسیاری از اوقات، مغلوب حال خویش است؛ لذا شعر او گاه، خودبه‎خود دچار تناقض می‎شود و تنش میان اندیشه و صورت منحرف‎شده را فاش می‎کند. به‎دلیل شناوربودن پیوندها، تغییری که با دخالت سوژه در حدود مرزها و ساختارهای مرسوم، بر متن یا اُبژة در جایگاه متن ایجاد می‎شود، می‎تواند انحراف از سطوح پیشین و سنت‎شکنی از آن را در بر داشته باشد. انحرافی که در حس‌آمیزی‎ها نیز رخ می‎دهد، از یک سو وابسته به سطح پیشین است و از سوی دیگر، با ساخت یک سطح انتزاعی تازه، در پی کسب بیانی با هویتی نیمه‎مستقل است. در پژوهش پیش رو نحوۀ ساخت‎یابی حس‌آمیزی بررسی است. بر طبق پژوهشی که صورت گرفته است، مشاهده شد که از میان شیوه‎های مختلفی که منجر به پیوندهای جدید و انحراف در سطوح انتزاع می‎شود، کانونی‎شدن یک حس، استعاری‌شدن زبان، تأویل‎پذیر‌ساختن دلالت‎ها، عامیانه و گفتاری‌ساختن زبان، از جملة شیوه‎هایی هستند که در خلق حس‌آمیزی‎ها در غزلیات شمس، سهم بسیار چشمگیری داشته‎اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of Sensitive construction in Shams's sonnets

نویسنده [English]

  • Mehrdad Akbari Gandomani
Assistant Professor. Persian literature group. Arak University. Arak, Iran
چکیده [English]

The system of signification is opened up in the truncated, open, and semantic realm. The poet or writer, influenced by the linguistic context of these texts, achieves new understandings and discoveries of new relationships that transpire from one level to another, sometimes disrupting new levels of abstraction. Loss, disintegration of meaning (from Jacques Derrida's idioms), multidimensionality of the word, and so on are the most important properties of the index of defeated text.Shams's sonnets are among these texts. In many cases, Rumi is defeated, so his poetry sometimes contradicts itself and reveals the tension between thought and deviant face. Due to the buoyancy of the links, the change that is caused by the interference of the subject around conventional boundaries and structures over the text or object in the text position can cause deviations from the previous levels and a break with it. The deviation that also occurs in sensations is on the one hand dependent on the former level and on the other, by constructing a new abstract level, it seeks to express a semi-independent identity. In the present study, we examine how to construct sensitive constructs. According to research conducted, it has been observed that among the various ways that leads to new connections and deviations in levels of abstraction, the centralization of a sense, the metaphor of language, the interpretation of signifiers, the folk And spoken language are some of the tricks that have been instrumental in creating sensations in Shams' sonnets.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sensitization
  • Levels of Abstraction
  • Disruption of Levels of Abstraction
  • Linkage in the Language System
- آسابرگر، آرتور (1387)، روشهای تحلیلِ رسانهها، ترجمۀ پرویزِ اجلالی، چاپِ سوّم، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد.
- ابدالی، فرهاد و امیرعلی نجومیان (1392)، «خود‎واسازیِ تقابل دوگانة حافظ/ زاهد در غزلیاتِ حافظ (خوانشِ دریدایی)»، پژوهشهای ادبی، سالِ 10، شمارة 41، 30-9.
- اختیار، منصور (1348)، معنیشناسی، تهران: دانشگاه تهران.
- اسداللهی، خدابخش و مهدی عبدی (1396)، «بررسی استعارۀ مفهومی زندگی در اشعار فروغ فرخزاد برپایۀ زبان‌شناسی شناختی»، فصلنامة مطالعات نظریه و انواع ادبی، دورة 2، شمارة 1.
- بهمنی مطلق، یدالله؛ مریم سیوندی (1394)، «نگاهی به هنجارگریزی در شعر نیما»، علوم ادبی، سال پنجم، شمارة ۷،124-101.
- بهنام، مینا (1389)، «حس‌آمیزی: سرشت و ماهیت»، پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شمارة 19، 92- 67.
- پورجوادی، نصرالله (1367)، «رندی حافظ»، نشر دانش، سال9 ، شماره اول، آذرماه و دی‎ماه.
- پورنامداریان، تقی (1374)، سفر در مه، تهران: زمستان.
- جبری، سوسن (1387)، «استعاره در زبان عرفانی میبدی»، فصلنامة کاوش‎نامه، سال نهم، شمارۀ 17، 58-29.
- جرجانی، عبدالقاهر (1361)، اسرارالبلاغه، ترجمه جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه تهران.
- جرجانی، عبد القاهر (1368)، دلائل الاعجاز فی القرآن، ترجمه سیدمحمد رادمنش، تهران: آستان قدس رضوی.
- چندلر، دانیال (1394)، مبانیِ نشانهشناسی، ترجمه مهدی پارسا و زیرِ نظر فرزانِ سجودی، تهران: سوره مهر.
- حسن‎لی، کاووس (1386)، گونههای نوآوری در شعر معاصر ایران، تهران: ثالث.
- حق‌شناس، علی‌محمد (1370)، مقالات ادبی، زبان‌شناختی، تهران: نیلوفر.
- الخطیب، علی احمد عبدالهادی (2001)، فی ریاضالأدب الصوفی، القاهره، دار النهضه الشرق.
- الخفاجی، عبدالمنعم (بی‎تا)، الأدب فی تراث الصوفی، القاهره، مکتب غریب.
- خلیل، موسی (2003)، بنیه القصیده العربیه، دمشق، اتحاد الکتاب العرب.
- دیچز، دیوید (1366)، شیوه‌های نقد ادبی، غلامحسین یوسفی و محمدتقی صدقیانی، تهران: علمی.
- ذوالفقار علامی و طاهره کریمی (1395)، «تحلیل شناختی استعاره مفهومی جمال در مثنوی و دیوان شمس»، دوفصلنامۀ زبان و ادبیات، سال 24، شماره 80، 159-137.
- ذوالفقاری، اختر و نسرین عباسی (1394)، «استعاره مفهومی و طرح‌واره‌های تصویری در اشعار ابن‎خفاجه»، فصلنامه پژوهشهای ادبی و بلاغی، سال سوم، شماره سوم، 120-105.
- رشیدیان، عبدالکریم (1393)، فرهنگ پسامدرن، تهران: نشر نی.
- رضی، احمد و مهدیه فیض (1385)، «تحلیل عناصر داستانی در قصه‌های مقالات شمس تبریزی»، نشریه پژوهش زبان و ادبیات فارسی، شماره 6: 68-51.
- روزبه، محمدرضا (1388)، ادبیات معاصر شعر، تهران: روزگار.
- زرین‎کوب، عبدالحسین (1359)، پله‌پله تا ملاقات خدا، تهران: علمی.
- زکی‎نژادیان، سید محسن؛ محمدرضا صالحی مازندرانی و پروین گلی‎زاده (1396)، «کارکرد کنایه در غزلیات شمس»، نشریه پژوهش‌های ادب عرفانی گوهر گویا، دورة 11، شماره: 2، 118-95.
- سجودی، فرزان (1380)، ساختارگرایی و نظریه ادبی، تهران: نشر حوزة هنری.
- سراج طوسی، ابونصر عبدالله‎بن‎علی (1388)، اللمع فی التصوف، تصحیح و تحشیه رینولد آلن نیکلسون، ترجمه مهدی محبتی، تهران: اساطیر.
- سمیعی گیلانی، احمد (1389)، نگارش و ویرایش، چاپ11، تهران: سمت.
- شارون، جوئل (1379)، ده پرسش از دیدگاهِ جامعهشناسی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نی.
- شامیان ساروکلایی، اکبر (1397) آیینه معنی (تمثیل در بلاغت فارسی و عربی)، تهران: علمی فرهنگی.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1366)، صور خیال در شعر فارسی: تحقیق انتقادی در ایماژهای شعر پارسی و سیر نظریۀ بلاغت در اسلام و ایران، چاپ سوم، تهران: آگاه.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1392)، زبان شعر در نثر صوفیه، تهران: سخن.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370)، موسیقی شعر، چاپ چهارم، تهران: آگاه.
- شمیسا، سیروس (1376)، بیان، چاپ 6، تهران: فردوسی.
- صفوی، کوروش (1383)، از زبانشناسی به ادبیات، ج 1، تهران: سوره مهر.
- ضرابیها، محمدابراهیم (1384)، زبان عرفان، تهران: بیدل.
- علوی مقدم، مهیار (1386)، «کاربرد تحلیل‌های هرمنوتیکی و تأویل‎گرایانه در شعر حافظ»، نشریه ادبیات فارسی دانشگاه آزاد، مشهد: 123-110.
- فتوحی، محمود (1389)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
- فتوحی، محمود (1391)، سبک‌شناسی، نظریهها، رویکردها و روش‎ها، تهران: سخن.
- فشارکی، محمد (1379)، نقد بدیع، ج 1، تهران: سمت.
- قاسم‌زاده، حبیب‌الله (1379)، استعاره و شناخت، تهران: فرهنگان.
- قشیری، عبد الکریم‎بن‎هوازن‎ (1388)، رس‍ال‍ه ق‍ش‍ی‍ری‍ه‌، م‍ت‍رج‍م‌ اب‍وع‍ل‍ی‌ح‍س‍ن‌ب‍ن‌اح‍م‍د ع‍ث‍م‍ان‍ی‌‏‫‏؛ ت‍ص‍ح‍ی‍ح‍ات‌ و اس‍ت‍دراک‍ات‌ ب‍دی‍ع‌ال‍زم‍ان‌ ف‍روزان‍ف‍ر، تهران: علمی و فرهنگی،.
- قوامی، بدریه (1390)، «هنر زبانی مولوی در کلیات شمس»، فصلنامة علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی، سال سوم، دورة ششم، 206-179.
- کاردگر، یحیی و فاطمه صادق‎تبار (1397)، «بررسی صور خیال در شعر نابینایان با تأکیدبر شعر شوریدة شیرازی و مهین زورقی»، نشریة شعرپژوهی زبان و ادبیات فارسی، شمارة19، 92-67.
- کریمی، پرستو (1387)، «حواس پنج‌گانه و حس‌آمیزی در شعر»، نشریه گوهر گویا، سال دوم، شماره هشتم، 150-117.
- کریمی، طاهره؛ ذوالفقار علامی مهمان‌دوستی و محبوبه مباشری (1392)، «تحلیل حس چشایی در آثار مولوی»، دو فصلنامه ادبیات عرفانی، دانشگاه الزهرا، سال 5، شمارۀ 9.
- کریمی، فرزاد و سعید حسام‎پور (1394)، «وقتی نویسنده متن می‎شود»، فصلنامة نقدِ ادبی، س8، ش31، 183-167.
- گلچین، میترا و سمیه رشیدی (1389)، «جایگاه پارادوکس و حس‌آمیزی و انواع آن‌ها در مثنوی مولانا»، نشریة ادب فارسی، دورۀ جدید، شمارة 5-3: 230-205.
- لویزن، لئونارد (1397)، فراسوی ایمان و کفر، شیخ محمود شبستری، ترجمه مجدالدین کیوانی، تهران: نشر مرکز.
- مباشری، محبوبه (1382)، «وحدت قوا در اشعار مولوی»، مجله دانشگاه الزهرا، سال سیزدهم و چهاردهم، شماره48 و 49، 211-181.
- محمدی کله‎سر، علیرضا (1393)، «نقش تأویل در گسترش عرفان»، نشریه پژوهش‌های ادبی عرفانی (گوهر گویا)، سال هشتم، شماره دوم، پیاپی 27، 122-99.
- محمودی، علیرضا و فاطمه راشکی (1395)، «بررسی حس‌آمیزی در نصرالله مردانی»، نشریه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدة تبریز، سال 69، شمارة مسلسل 233، 200-181.
- معتمدی، غلامحسین و محمدتقی یاسمی (1368)، «وحدت حواس و آفرینش هنری»، ماهنامة دنیای سخن، شمارة 27، 57-51.
- مولوی، جلال‌الدین محمد بن محمد (1381)، کلیات دیوان شمس تبریزی مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (مولوی ویرایش محمدحسن فروزانفر، تهران: پارسامنش.
- نجومیان، امیرعلی (1382)، «درآمدی بر شالوده‎شکنی»، کتابِ ماهِ ادبیات و فلسفه، اردیبهشت، 59-50.
- نجومیان، امیرعلی (1385)، نشانه از نگاه دریدا، پژوهشنامه فرهنگستان هنر.
- نوریس، کریستوفر (1385)، شالودهشکنی، ترجمه پیامِ یزدان‎جو، تهران: مرکز.
- وهبه، مجد (1977)، مجمع مصطلحات الادب، چاپ اول، بیروت: بی‎نا.
- هاشمی، زهره (1389)، «نظریه استعاره مفهومی از دیدگاه لیکاف و جانسون»، نشریه ادبپژوهی، شماره دوازدهم، 140-119.
- هاوکس، ترنس (1377)، استعاره، ترجمه فرزانه طاهری، تهران: مرکز.
- هوشنگی، حسین؛ سیفی پرگو، محمود (1388)، «استعاره‎های مفهومی در قرآن از منظر زبانشناسی شناختی»، پژوهشنامه علوم و معارف قرآن کریم، سال اول، شماره سوم، 34-9.