بررسی شرح‌های بیت «پیر ما گفت» با تأکید بر ابهام، در پرتو تعریف ابن ابی الاصبع و نظریه امپسن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

بیت «پیر ما گفت...» از دیرباز محل بحث، شرح و نقد فراوان بوده است. در نگاه کلی سه رویکرد را در شرح‌های این بیت می‎توان بازشناخت: الف) تلاش در معناکردن بیت با مفهوم بی‎خطا‎بودن قلم صنع؛ ب) قائل‎بودن به تشکیک حافظ در بی‎خطا‎بودن صنع؛ ج) تأکید بر ابهام و منطق خاص شعر. در این پژوهش بعد از مرور و دسته‎بندی شرح‌های این بیت، ابهامِ بیت به‌عنوان یکی از عناصر اصلی در رسیدن به منطق هنری در پرتو تعریف ابن‎ابی‎الاصبع و امپسن بررسی شد. در بیت همانند تعریف ابن‎ابی‎الاصبع دو معنای مختلف ‌(متضاد) را می‎شود یافت که به لحاظ وجود قرینه هر دو موقعیت یکسانی دارند و نمی‎شود به قطع یکی را بر دیگری ترجیح داد. همچنین هر هفت موردی که به‎گفتة امپسن سبب ایجاد ابهام در کلام می‎شود، به‌نوعی در این بیت حضور دارند. واژه‌های چندوجهی، تناقض و تنش و تشکیک در بیت ملاحظه می‎شود؛ به صورتی که ادعای پیر مبنی بر بی‎خطا‎بودن قلم صنع همراه می‎شود با عباراتی که تناقض و چالش را سبب می‎شوند و قطعیتی به مخاطب انتقال نمی‎دهند و درنهایت می‎توان ادعا کرد که شاعر هیچ نظر روشن و قاطعی نمی‎دهد و ادامة فرایند معنی‎کردن شعر برعهدة خود مخاطب گذاشته می‎شود؛ بنابراین حافظ طبق نظریاتِ جدید و قدیم در شعر خود به ابهام هنری دست‌یافته و با مهارت تمام، تناقض و تنش را در شعر پرورانده و درنهایت مخاطب را در معنی‎کردن شعر شریک کرده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of Explanations of one of Hafiz’s Couplets: “Our preceptor said (Pire Ma Goft) ...”, with Emphasis on Ambiguity, in The Light of the Definitions of Ibn Abi al-Asba 'and the Ambiguity Theory of Empson

نویسندگان [English]

  • Sajjad Sadeqvand 1
  • Qodratollah Taheri 2
1 PhD Student, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Literature and Humanities, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Three main approaches can be recognized between explanations of the couplet “Our preceptor said (Pire Ma Goft) ...” A- Trying to make sense of the couplet through the concept of the infallibility of the Creation B- Believing in Hafez's skepticism about infallibility of the Creation C- Emphasis on the specific ambiguity and artistic logic of poetry. In this study, after reviewing and categorizing the expanations of this couplet, it’s ambiguity as one of the main elements in achieving artistic logic was investigated in the light of the definition of Ibn Abi al-Asba and Empson. In the couplet, as in the definition of Ibn Abi al-Asba ', two different (opposite) meanings can be found, both of which have the same position in terms of symmetrical existence, and it is not possible to prefer one over the other; Also, all seven items which cause ambiguity, according to Empson, can be seen in this couplet. Multifaceted words, contradiction, tension and doubt are evident in the couplet, so that the preceptor’s (Pir’s) saying about the infalliblity of the Creation is accompanied by expressions which cause tension and doesn’t convey any certainty; Therefore, the poet doesn’t give any clear opinion and the continuation of the process is left to the reader; So, Hafez has achieved artistic ambiguity in his poetry and has skillfully nurtured contradictions and tensions in his poetry, and finally, he has involved the audience in the meaning of the poem.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Hafez
  • Persian Classic Poetry
  • Ambiguity
  • Ibn Abi al-Asba
  • Empson
- استعلامی، محمد (۱۳۹۴)، درس حافظ، تهران: سخن.
- بیگدلی، سعیدبزرگ و حاجیان، خدیجه (۱۳۸۵)، بر قلم صنع خطا رفت یا نرفت؟ فصلنامۀ پژوهشهای ادبی، شمارۀ ۱۱، ۲۷-۵۵.
- پاینده، ابوالقاسم (۱۳۹۳)، نهج‌الفصاحه (ترجمۀ احمد بان‎پور)، تهران: استوار.
- ﭘﻮرﻧﺎﻣﺪارﻳﺎن، ﺗﻘﻲ (1382)، ﮔﻤﺸﺪۀ ﻟﺐ درﻳﺎ، ﺗﻬﺮان، ﺳﺨﻦ.
- ثروتیان، بهروز (۱۳۸۸)، شرح غزلیات حافظ، تهران: نگاه.
- جاوید، هاشم (۱۳۷۷)، حافظ جاوید، شرح دشواری‌های ابیات و غزلیات حافظ، تهران: فروزان روز.
- ﺟﻮﻳﻨﻲ، ﻋﺰﻳﺰاﷲ (1370)، زﺑﺎن ﻏﺰل در دﻳﻮان ﺣﺎﻓﻆ و ﺷﺮح ﭼﻬﺎر ﺑ، ﻣﺠﻠﻪ داﻧﺸﻜﺪۀ علوم‌انسانی و ادﺑﺎت ۲۹ (۴ و ۵)، 181 -173.
- حافظ شیرازی، شمس‎الدین محمد (۱۳۶۲)، دیوان حافظ به تصحیح و توضیح پرویز ناتل خانلری، چاپ سوم، تهران: خوارزمی.
- خطیب رهبر، خلیل (۱۳۹۱)، دیوان حافظ شیرازی به کوشش دکتر خلیل خطیب رهبر، تهران: صفی‎علیشاه.
- ختمی لاهوری، عبدالرحمن (۱۳۷۸)، شرح عرفانی غزلهای حافظ (تصحیح و تعلیقات بهاءالدین خرمشاهی، کوروش منصوری، حسین مطیعی امین)، تهران: قطره.
- خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۹۳)، حافظ‌نامه (بخش اول)، تهران: شرکت علمی و فرهنگی و سروش.
- حمیدیان، سعید (۱۳۸۹)، شرح شوق: شرح و تحلیل بر اشعار حافظ (جلد سوم)، تهران: قطره.
- دادبه، اصغر (۱۳۸۳)، حافظ‌شناسی: پیر ما گفت خطا بر قلم صنع نرفت؛ خطای قلم صنع در منطق شعر، ماهنامه حافظ، شمارۀ ۱۰، دی ۱۳۸۳، ۴۶-۵۰.
- دشتی، علی (۱۳۸۰)، نقشی از حافظ، تهران: اساطیر.
- ذوالنور، رحیم (۱۳۸۱)، در جست‌وجوی حافظ، تهران: زوار.
- سودی بسنوی، احمد (۱۳۴۲)، شرح سودی بر حافظ (ترجمۀ عصمت ستارزاده)، تهران: ناشرمؤلف.
- شمیسا، سیروس (1371)، «ﻗﻠﻢ ﺻﻨﻊ»، ﮔﻠﭽﺮخ، ۱ (۱)، 50-۵۳.
- شیخ صدوق، محمد بن علی (۱۳۹۶)، الخصال (ترجمۀ هادی خلیلی) جلد نخست، قم: تهذیب.
- فتوحی، محمود (۱۳۸۷)، «ارزش‎ هنری ابهام، از دومعنایی تا چندلایگی معنا»، زبان و ادبیات فارسی، ۱۶ (۶۲)، ۱۷-۳۶.
- ﻛﺰازی، میرجلال‌الدین (1370)، ﺮ ﻣﺎ ﮔﻔﺖ، در: ﺣﺮم دوﺳﺖ، ﻳﺎدواره دﻛﺘﺮ ﺣﺴﻦ ﺳﺎدات ﻧﺎﺻﺮی، کوشش ابراهیم زاری، ﺗﻬﺮان: داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ، 121-117.
- مجتبایی، فتح‎الله (۱۳۸۵)، شرح شکن زلف، بر حواشی دیوان حافظ، تهران: سخن.
- مرادی، ایوب (۱۴۰۰)، «کاربست الگوی خوانش شعر مایکل ریفاتر در حل مشکل بیت «پیر ما گفت خطا...» از حافظ»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی، پیاپی ۲۷، زمستان ۱۴۰۰، ۱۵۳-۱۸۳.
- مرتضوی، منوچهر (۱۳۸۳)، مکتب حافظ، مقدمه بر حافظ‌شناسی، تبریز: ستوده.
- نباطی عاملی، علی بن محمد (۱۳۴۲)، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، قم: المکتبه المرتضویه لاحیاء آثار الجعفریه.
- نیاز ﻛﺮﻣﺎﻧﻲ، ﺳﻌید (1370)، پیر ما ﮔﻔﺖ؛ ﺗﻬﺮان: ﭘﺎژﻧﮓ.
- هروی، حسینعلی (۱۳۸۶)، شرح غزلهای حافظ، تهران: فرهنگ نشر نو.