باورهای سیف فرغانی، گرایش به گفتمان تشیّع و نقد سیاسی-اجتماعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموختۀ دکتری، گروه پژوهش هنر، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 استادیار گروه پژوهش هنر، دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران.

چکیده

سیف‌الدین فرغانی از شاعران کمتر شناخته‌شدۀ شعر دورۀ عراقی است. او در قرون هفتم و هشتم هجری، مقارن با عصر استیلای مغول، می‌زیسته و غالب عمرش را بیرون از مرزهای ایران‌زمین در آقسرا سپری کرده است. مسئلۀ مقالۀ حاضر، جست‌وجوی دلایل و زمینه‌هایی برای وجوه امتیاز اوست در قیاس با بسیاری از شاعران، خاصه قصیده‌سرایان از ‌جمله تعهد او به جامعه در مقام منتقد و مصلح اجتماعی و پرهیز او از شعر مدحی و شغل درباری. در این مقاله، نخست به زندگی‌نامۀ سیف پرداخته می‌شود و سپس گزارشی از باورهایش می‌آید که می‌تواند در قالب پیش‌زمینه‌ای در شناخت شخصیت و آثار او مفید باشد. در ادامه، بحث اصلی در سه بخش می‌آید: نخست، خلاصه­ای از وضع پریشان زمانۀ او می‌گوییم؛ دوم، به واکنش سیف در قبال آن وضعیت در قالب نقد سیاسی‌ـ‌اجتماعی مندرج در اشعارش می‌پردازیم که از منظر ارتباط شاعر با جامعه اهمیت دارد و سوم، سلوک اخلاقی و هنری وی را با توجه به مطالب پیش‌گفته ترسیم می‌کنیم. روش تحقیق توصیفی‌ـ‌تحلیلی و به‌سبب کمبود شدید منابع دست ‌اول، مراجعۀ مستقیم به متن دیوان سیف (قصاید او) و استخراج نکات است. جلب توجه منتقدانِ بُعدِ سیاسیِ شعر سنتی فارسی به شاعری نادر و لایق از اهداف جنبی تحقیق است. از نتایج تحقیق می‌توان به ناهم‌خوانی برخی باورهای سیف، از جمله دشمنی او با عقل و فلسفه و پیشینۀ تاریخی ایران با وجه مترقی شخصیت وی اشاره کرد، اما تأثیر تعلق خاطر سیف به حقیقت تصوف و تشیّع در پیگیری راهی اشاره دارد که در نهایت به گمنامی نسبی او ختم شده است.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Saif Farghani's Beliefs, the Tendency toward Shi'ism Discourse and Socio-Political Criticism

نویسندگان [English]

  • Sahand Soltandoost 1
  • Mehdi Keshavarz Afshar 2
1 Art Studies Department, Art and Architecture Faculty, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
2 Art Studies Department, Art and Architecture Faculty, Tarbiat Modares University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Saif al-Din Farghani (d. 1348/ 749 AH) is among the lesser-known poets of the Iraqi period. He lived in the 13th-14th centuries, during the Mongol invasion and domination, and spent most of his life outside the borders of Iran in Aksaray (modern-day Turkey). The primary issue of the research is to discuss his merits in comparison with numerous Persian poets and writers, especially Qasida (ode) authors. As a criticiser and social reformer, he was committed to society and avoided praise poetry and a courtly career. In this paper, we will first examine the background of him, and then there will be a commentary on his beliefs, which can be helpful as a backdrop to comprehending Saif's qualities and works. Afterwards, we extend the main discussion into three parts: first, we have an overview of the troubled situation of his time. Second, we discuss Saif's response to that situation in the form of socio-political criticism included in his poems, which is significant from the perspective of the sociology of literature. And thirdly, we draw upon his moral and artistic behaviour according to the above topics. The research method is descriptive-analytical and, due to the extreme lack of first-hand sources, directly referring to the text of Diwan (Qasidas) and extracting facts related to the main subject. Drawing the attention of critics of the political aspect of Persian classical poetry to a rare and admirable poet is a side goal of the research. Among the findings, we should point out the inconsistency of some of Saif's beliefs with the progressive side of his character, including his opposition to reason, philosophy and the historical background of Iran; and on the other hand, the impact of Saif's adoration for the truth of Sufism and Shiism in pursuing a path that ultimately ended in his anonymity.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Saif Farghani
  • Iraqi Period Poetry
  • Socio-political Criticism
  • Praise Poetry
  • Sociology of Literature
  • Mongol era
  • Shiism
- اشپولر، برتولد (۱۳۵۱)، تاریخ مغول در ایران، ترجمۀ محمود میرآفتاب، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
- اقبال، عباس (۱۳۸۴)، تاریخ مغول از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران، امیرکبیر.
- پارساپور، زهرا (۱۳۸۹)، «سیف، شاعری صوفی و نقادی بی‌پروا»، نشریۀ تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، ۲ (۴)، ۶۷-۸۶.
- ترابی، محمد (۱۳۶۵)، «به دنبال شعر بی‌دروغ در دیوان سیف فرغانی»، چیستا، ۲۸، ۶۲۰-۶۱۲.
- جهانشاهی افشار، علی؛ روستا، جمشید (۱۳۹۲)، «هجوم مغول به ایران و مؤلفه‌های پایداری در اشعار سیف فرغانی»، نشریۀ ادبیات پایداری، ۵ (۹)، ۹۳-۱۱۷.
- دری، زهرا و هادی، زینب (۱۳۸۹)، «ابعاد مختلف نقد اجتماعی در دیوان سیف‌الدین محمد فرغانی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، ۲ (۵)، ۱۱۹-۱۴۶.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۸۵)، از گذشتۀ ادبی ایران، چاپ سوم، تهران، سخن.
- سرّامی، قدمعلی و دیار رفاعی (۱۳۹۱)، «سیف فرغانی و انتقادهای اجتماعی»، فصلنامۀ عرفانیات در ادب فارسی، ۳ (۱۲)، ۱۱-۲۸.
- سلمان­زاده، سیدمحمدعلی و دیگران (۱۳۹۶)، «بررسی و تحلیل تشبیهات درباری در قصاید سیف فرغانی»، فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)، ۱۰ (۴)، ۱۸۵-۲۰۶.
- سمرقندی، دولتشاه (۱۳۸۲)، تذکرةالشعرا، به اهتمام و تصحیح ادوارد براون، تهران، اساطیر.
- سیف فرغانی، محمد (۱۳۹۲)، دیوان سیف فرغانی، با تصحیح و مقدمۀ ذبیح‌الله صفا، چاپ دوم، تهران، فردوس.
- شفیعی­کدکنی، محمدرضا (۱۳۹۰)، با چراغ و آینه، تهران، سخن.
- شمیسا، سیروس (۱۳۷۰)، سیر غزل در شعر فارسی، تهران، فردوس.
- شهبازی، مازیار (۱۳۹۸)، «اوضاع اجتماعی در قصاید سیف‌الدین فرغانی»، رشد آموزش زبان و ادب فارسی، ۳۲ (۳): ۲۲-۲۶.
- صفا، ذبیح‌الله (۱۳۳۱)، مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی، تهران، چاپخانۀ دانشگاه.
- صفا، ذبیح‌الله (۱۳۶۹)، تاریخ ادبیات ایران، چاپ هفتم، تهران، فردوس.
- عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر (۱۳۸۸)، گزیدۀ قابوس‌نامه، انتخاب و شرح نرگس روان‌پور، چاپ هشتم، تهران، قطره.
- فروزنده، مسعود؛ زهرا فدایی دهچشمه و ستار صادقی دهچشمه (۱۳۹۹)، «بررسی اعتماد اجتماعی در دیوان سیف فرغانی از منظر جامعه‌شناختی»، فنون ادبی، ۱۲ (۴)، ۱۱۱-۱۳۲.
- کرمی، مهناز و سیداحمد حسینی کازرونی (۱۳۹۴)، «پیشینۀ عصیان سیاسی و نقد قدرت در اشعار سیف فرغانی و عبید زاکانی» فصلنامۀ علمی تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، ۶ (۲۲)، ۳۳-۵۳.
- کوپال، عطاءاللّه (۱۳۷۲)، «سیف فرغانی، شاعری پرشور»، شعر، ۸، ۴۹-۴۶.
- متحد، شیوا (۱۳۹۵)، «نقد زیبایی‌شناسی غزل‌های سیف فرغانی»، فصلنامۀ هنر زبان، ۱ (۱)، ۳۷-۵۸.
- مشهدی، محمدامیر؛ عبداللّه واثق‌ عباسی و فاطمه ثواب (۱۳۹۲)، «نقد و بررسی تشبیه در قصاید سیف فرغانی»، فنون ادبی، ۵ (۲)، ۱۲۳-۱۴۸.
- مشهدی، محمدامیر؛ عبداللّه واثق ‌عباسی و محمدرضا مشهدی (۱۳۹۰)، «بررسی و مقایسۀ موسیقی بیرونی غزل‌های سیف فرغانی و سعدی»، مطالعات زبانی و بلاغی، ۲ (۳)، ۱۳۷-۱۵۸.
- نفیسی، سعید (۱۳۴۳)، سرچشمۀ تصوف در ایران، تهران، کتاب‌فروشی فروغی.
- نفیسی، سعید (۱۳۴۴)، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی، تهران، کتاب‌فروشی فروغی.
- وزیرنیا، سیما (۱۳۶۹)، «شاعر غریب (بررسی احوال و آثار سیف فرغانی)». ادبستان فرهنگ و هنر، ۵، ۴۸-۴۶.