تحلیل گفتمان انتقادی آثار فخرالدین عراقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران.

2 . دانشیار زبان و ادبیّات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

فخرالدین عراقی شاعر عارف سدۀ هفتم، اشعار و لمعات خود را با درون­مایۀ عشق سروده و نگاشته است. این پژوهش به روش تحلیل گفتمان انتقادی نرمن فرکلاف، غزلیات، رباعیات، عشّاق‌نامه و لمعات عراقی را در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین کاویده و در پی آن است که بداند عراقی تحت‌تأثیر کدام گفتمان­ها و سویه­های قدرت قرار دارد و سهم او در بازتولید یا مبارزه با آن­ها چه میزان است. ازاین‌رو در سطح توصیف پس از یافتن سر نخ­ گفتمان­ها، به کمک آن­ها به گفتمان­کاوی و تأثیر و تأثّر عراقی پرداخته‌ایم. در شعر عراقی، پرکاربرد­ترین واژه و مضمون، عشق است. حاکمیت جملات مجهول از بی­صدایی عاشق و میدان­داری عشق خبر می­دهد. پررنگ­ترین نمود عشقش، «درد فراق» است. عراقی، تحت حاکمیت ضمیر «تویِ» (معشوقِ) نامعیّن است که «من» او را تابعی از «او» (معشوق) کرده است. در بافت موقعیتی، هجوم مغول و ظهور ابن عربی، علمی و عملی و علنی­ترشدنِ گفتمان عراقی را در پی ­داشت و بستری شد تا بی­ محابا­تر، از عشق به معشوق ازلی، دم زند و جان­مایۀ شعر، به­ویژه لمعات را بر پایۀ وحدت وجود نهد. در بینامتنی، تحت‌تأثیر گفتمان آیاتی از قرآن، اندیشه­ های وحدت وجودی ابن عربی و جمال­گرایانی چون احمد غزالی است. در قلندرمنشی، با تهوّر بیشتر میراث­دار سنایی و عطار است. بنیادی­ترین نظرگاه تقابلی عراقی، گفتمان عشق­ محور در برابر زهدمدار است. همین رَویّه به‌دلیل ماهیت انفعالی زبان و بیانش، در راستای تثبیت ساختار نهاد قدرتِ حاکم عمل کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Critical discourse analysis of Fakhreddin Iraqi's works

نویسندگان [English]

  • Hamidreza Khanmohammadi 1
  • Mahmoud Mehravaran 2
1 PhD student of Persian language and literature, University of Qom, Qom, Iran.
2 Associate professor of Persian language and literature, University of Qom, Qom, Iran.
چکیده [English]

Fakhr al-Din Iraqi, a mystic poet of the 7th century, composed his poems with the theme of love. This research, using Norman Fairclough's critical discourse analysis, analyzed Iraqi’s lyrical poems, quatrains, love poems and glosses in three levels, and seeks to show which discourses and levels of power had influenced Iraqi, and how he involved in reproducing or resisting against them. Therefore, at the level of description, after finding the threads of the discourses, with their help, Iraqi’s discourse and its impact and impression are analyzed. The most prelevant word and theme in Iraqi’s poetry is love. The dominance of indefinite sentences tells about the silence of the lover and the field of love. The most vivid expression of his love is “pain of separation”. Iraqi’s domination by the rule of the indefinite pronoun “thou” (lover) that “I” has made him subordinate to “she” (lover). In the situational context, the invasion of the Mongols and the emergence of Ibn Arabi led to the scientific, practical and public growth of Iraqi’s discourse, and encouraged him to speak more fearlessly of the eternal lover and unity of existence in Lamaat. In terms of intertextuality, he is influenced by the discourse of verses from the Qur'an, the idea of existential unity of Ibn Arabi and aestheticism of Ahmad Ghazzali. In Qalandari, he is under the influence of the legacy of Sana'i and Attar. The most basic Iraqi confrontational point of view is love-centered discourse against asceticism. Due to the passive nature of his language and expression, this orientation has worked to stabilize the structure of the ruling power institution. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Critical discourse analysis
  • Fairclough
  • Iraqi’s poetry
  • Love
  • Mysticism

مراجع

قرآن کریم.
آقاگل­زاده، فردوس (1385)، تحلیل گفتمان انتقادی، تهران: علمی فرهنگی.
آقاگل­زاده، فردوس (1392)، فرهنگ توصیفی تحلیل گفتمان و کاربردشناسی، تهران: علمی فرهنگی.
اسکندری، مژگان (1394)، شرح و تفسیر غزلیات عراقی، رسالۀ دکتری، شیراز: دانشگاه شیراز.
اختر چیمه، محمد (1372)، مقام شیخ فخرالدین ابراهیم عراقی در تصوف اسلامی، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
ادوارد براون (1339)، از سعدی تا جامی: ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، ج2، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا.
ثابت‌قدم، لیلا و علی‌اصغر محمدزاده (1401)، «تبارشناسی و گونه‎های مختلف نظریۀ قوس صعود و نزول در عرفان اسلامی»، پژوهشنامۀ عرفان، ش26، 23-39.
حبیب‌اللهی محمد (1386)،  نقد و تحلیل دیوان فخرالدین عراقی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، یزد، دانشگاه یزد.
خانی، نسرین (1399)، «تحلیل دُرّۀ نادره بر پایۀ تحلیل گفتمان فرکلاف»، متن­شناسی ادب فارسی، س 57، ش 3، 112-89.
دوبروین، یوهانس توماس پیتر (1378)، شعر صوفیانۀ فارسی، ترجمۀ مجدالدین کیوانی، تهران: نشر مرکز.
رستخیز، داریوش (1393)، مفاهیم عرفانی و بازتاب هنری آن در دیوان فخرالدین عراقی و ابن فارِض مصری، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه یاسوج.
رحیمی، آزاده سادات (1388)، تبیین مشرب عرفانی عراقی با توجه به آثار (لَمَعات و غزلیات)، پایان‌نامۀ ارشد، دانشگاه اصفهان.
رازی، نجم‌الدین (1353)، مرصادالعباد، تهران: علمی فرهنگی.
زرین­کوب، عبدالحسین (1344)، ارزش میراث صوفیه، تهران: آریا.
زرین­کوب، عبدالحسین (1387)، جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر.
سجودی، فرزان و زینب اکبری (1393)، «تحلیل انتقادی مقامات صوفیه»، کهن­نامۀ ادب فارسی، س 5، ش 4، 97، 73.
سپهر، مصطفی، (1397)، عشق از منظر احمد غزالی (سوانح العشاق)، و شیخ فخرالدین عراقی، پایان‌نامۀ ارشد، دانشگاه سمنان.
ستاری، جلال (1374)، عشق صوفیانه، تهران: مرکز.
سلطانی، علی‌اصغر (1384)، قدرت گفتمان و زبان، تهران: نشر نی.
سجادی، سید ضیاءالدین (1372)، مقدمه‌ای بر عرفان و تصوف، تهران: سمت.
شمس، محمدجواد و مجید فرحانی­زاده (1400)، «دردمندی عارفانه در نگرش فخرالدین عراقی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، ش 65، 248-223.
شهبا، مرضیه (1401)، تحلیل مفاهیم زهد و ریا از منظر گفتمان قلندری در غزل‌های فخرالدین عراقی، پایان‌نامۀ ارشد، دانشگاه ولی‌عصر رفسنجان.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1380)، زبور فارسی، تهران: آگاه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1387)، قلندریه در تاریخ، تهران: سخن.
عطار نیشابوری (1371)، دیوان، تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی فرهنگی.
عراقی، شیخ فخرالدین (1380)، دیوان عراقی، تهران: نگاه.
غریب­حسینی، زهرا و محمدرضا صرفی (1390)، «هستی‌شناسی از منظر ابن‌عربی و فخرالدین عراقی»، ادبیات تطبیقی، س 2، ش 4.
غزّالی، احمد (1359)، سُوانح العُشاق، تصحیح هلموت ریتر، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
غنی، قاسم (1386)، بحث در آثار و افکار و احوال حافظ، تهران: هرمس.
فتوحی، محمود (1391)، سبک‌شناسی، تهران: سخن.
فرکلاف، نورمن (1379)، تحلیل انتقادی گفتمان، مترجمان: گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه.
فرشیدورد، خسرو (1384)، دستور مفصل امروز، تهران: سخن.
فاضلی، محمد (1383)، «گفتمان و تحلیل گفتمان انتقادی»، پژوهشنامۀ علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه مازندران، س 34، ش 14، 1383.
کریم­پور، عظیمه (1395)، حضور منصور حلاج در اشعار فخرالدین عراقی، پایان‌نامۀ ارشد، دانشگاه یاسوج.
گودرزی، علی (1398)، تحلیل گفتمان انتقادی آثار بزرگ علوی بر اساس نظریۀ فرکلاف، پایان‌نامۀ ارشد، دانشگاه قم.
مجلسی، محمدباقر، (1404)، بحارالانوار، ج 58، بیروت، موسسۀ اَلوفا.
منوچهر مقدم، سارا و محمدرضا ریخته­گران (1398)، «امکان، مراتب و غایت معرفت مبتنی بر ادراک زیبایی در نظام معرفتی فخرالدین عراقی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناسی، ش 54، 282-253.
میلز، سارا (1388)، گفتمان، ترجمۀ فتاح محمدی، زنجان: هزارۀ سوم.
نیّری محمد یوسف و اسکندری مژگان (1396)، «مؤلفه‌های فکری فخرالدین ابراهیم عراقی در غزلیات وی»، ادیان و عرفان، ش 53، 33-13.
ناظری، مهرداد؛ ابوالحسن تنهایی و عبدالرضا اَدهمی (1399)، «تحلیل جامعه‌شناسی تفسیری از مفهوم عشق در اندیشۀ فخرالدین عراقی»، نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، س 10، ش 2، 175-145.
وحیدیان کامیار، تقی (1386)، دستور زبان فارسی، تهران: سمت.
وندایک، تئون (1382)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان، ترجمۀ تژا میرفخرایی و دیگران، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها.
پژوهشنامه متون ادبی دورۀ عراقی
دوره 4، شماره 3
مهر 1402
صفحه 61-90

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار