بازخوانی تحلیلی تشبیه کعبه به عروس «هرهفت کرده» در دیوان خاقانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

10.22126/ltip.2024.10884.1275

چکیده

یکی از موضوعات مهم در دیوان خاقانی کعبه‌ستایی است که رهاورد سفرهای حج اوست. از زیباترین این توصیف‌ها، توصیف کعبه به‌عنوان عروسی «هر هفت کرده» است. اصطلاح «هر هفت کرده» در اشعار شاعران قرن ششم به بعد دیده می‌شود؛ اما بیشترین کاربرد آن در اشعار خاقانی است. فرهنگ‌ها این اصطلاح را به معنی «دارای آرایش کامل» و همان که امروز «هفت قلم آرایش کرده» گفته می‌شود، آورده و آن را شامل حنا، وسمه، سرمه، سرخاب، سفیداب، زرک، و غالیه دانسته‌اند. شارحان خاقانی نیز در شرح بیت‌های مذکور، فقط به ذکر همان هفت قلم آرایشِ آمده در فرهنگ‌ها بسنده کرده‌ و توضیح دیگری در این باره نیاورده ­اند. ازآنجاکه خاقانی شاعر نکته‌های دقیق است، می‌توان پنداشت که وی در توصیف کعبه به‌عنوان عروسی دارای آرایش کامل، شباهت‌هایی در نظر داشته است. مسألة مقالة حاضر این است که آوردن این صفت برای کعبه، چه معنا یا توجیهی در ذهن خاقانی داشته است. نتایج حاصل از بررسی این موضوع، گویای آن است که اولاً منظور خاقانی از «هر هفت کرده» درباره عروس یا معشوق، تنها استفاده از مواد آرایشیِ گفته‌شده نبوده؛ بلکه منظور وی همه لوازم مربوط به عروس بوده است که شامل آراستن گیسو، پوشیدن لباس زیبا و گران‌بها، استفاده از زیورآلات، استفاده از عطر و در حجله نشستن هم می‌شده و ثانیاً خاقانی اجزایی از خانه کعبه را با آنچه به آراستگی و زیبایی عروس مربوط می‌شده، تطبیق داده و آنها را به‌عنوان هر هفت کردگی کعبه در نظر گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Analytical reading of the simile of the Ka'beh to the bride of "Har Haft Karde" (Full makeup) in the Khaghani's Divan

نویسنده [English]

  • Jamileh Akhyani
Associate Professor, Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, University of Zanjan, Zanjan, Iran.
چکیده [English]

One of the important subjects in Khaghani's Divan is the praise of the Ka'beh, its description is reflected in six long poems of his Divan. One of the most beautiful of these descriptions is the description of the Kaaba as a "seven makeup pens" Bride. The term "seven makeup pen" most commonly used in Khaghani's poems. Cultures have brought this term to mean "having full makeup" and what is called today "seven pens makeup" and considered it to include hana, vasmeh, sormeh, sorkhab, sefidab, zarak, and ghalieh. Commentators of Khaghani, in the description of the mentioned verses, have only mentioned the same seven elements of makeup found in the cultures. Since Khaghani is a poet of precise details, it can be assumed that he had similarities in mind in describing the Ka'beh as a Bride with full makeup. The issue of the present article is, what meaning or justification did bring this attribute for the Ka'beh have in Khaghani's mind. The results of the investigation of this issue show that first of all, the meaning of "seven makeup pens" about the bride or lover is not only facial makeup; it also includes decorating hair, wearing beautiful and expensive clothes, using ornaments, use of perfume and sitting in the Hejleh and secondly, Khaghani has adapted parts of the house of the Kaaba with the usual makeup of the bride and has considered them as the complete makeup of the Ka'be.
Introduction:
Khaghani is one of the most prominent poets of the Persian language, and at the same time, one of the most unknown among them. Accuracy in description and particular detail in the description of objects and phenomena around him, while being one of the advantages of his style, can be one of the reasons for the difficulty of Khaghani's poetry, which has also caused many commentaries on his poems. One of the expressions that, although it is not Khaghani's creation and has a history in Anuri's poetry before him, but he used it more than others in his poems, is "Har Haft Karde" (Full makeup) and that is the attribute of someone who has been revealed in public with the utmost beauty and elegance. Since Khaghani also gives this adjective for "Ka'beh" in two verses, the issue of the present article is, what meaning justification did bring or this attribute for the Ka'beh have in Khaghani's mind.
Materials and Methods:
In this article, we tried to find the accessories and how to make up the bride by searching in classical Persian literature, and then by rereading what Khaghani said about the bride and the Ka'beh, we tried to match these two with each other. Based on this, the common features in the description of the bride and the description of the Kaaba in Khaqani poetry were recovered and explained separately and with evidence from Persian literature and Khaqani poetry. These features include: the similarity of the material of the bride dress and the cloth covered over the Ka'beh, the similarity of the color of the bride's dress and the cover of the Ka'beh, the curly hair of the bride and the black stone, the bride's tangled hair and the ring in the Ka'beh, the redness of the bride's lips and the redness of the threshold of the Ka'beh, the sound of the bride's jewelry and the sound of the door of the Ka'beh being unlocked, the fragrance of the bride and the fragrance of the Ka'beh, and Bridal Chmber and the veil of the Ka'beh.
Results and Discussion:
Among Khaghani's descriptive poems, which have not been discussed in detail so far, is the description of the Ka'beh as "the bride of every seven". In this article, we have tried to clarify the reasons for such comparison and we have reached the following conclusions:
- In describing the Ka'beh as a wedding with full makeup, Khaghani has considered similarities between the two that are beyond what has been said and written so far.
- It seems that the more correct and accurate perception of the bride "Her Haft Karde" in Khaqani's poetry is not related to use of cosmetics, but to adorning her hair, wearing beautiful and expensive dress, use of various ornaments, fragrance and in the veil and sitting in Bridal Chmber also included.
 - It seems that in the final composition of his poetic sense and imagination, Khaghani made a comparison between the elements of the Ka'beh and the usual makeup of the bride, and in this way, he used them in the form of complete makeup.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Poetry
  • Khaghani
  • Commentary
  • Har Haft Karde
  • Ka'beh
ابن‌بطوطه، محمد بن عبدالله (1370). سفرنامة ابن‌بطوطه. ترجمة محمدعلی موحد، جلد اول، چاپ پنجم، تهران: آگاه.
ابن جبیر، محمد بن احمد (1370). سفرنامة ابن جبیر. ترجمة پرویز اتابکی، چاپ اول، مشهد: آستان قدس رضوی.
الدقن، محمد (1384). کعبه و جامة آن از آغاز تا کنون، ترجمة هادی انصاری، تهران: مشعر.
انوری، حسن (1381). فرهنگ بزرگ سخن، چاپ اول، تهران: سخن.
 بلعمى (1373). تاریخنامة طبرى، به تصحیح محمد روشن، ، چاپ اول، تهران: سروش.
ترکی، محمدرضا (1398). سر سخنان نغز خاقانی، جلد اول، چاپ اول، تهران: سمت.
حمیدالدین بلخی، ابوبکر عمر بن محمودی (1365). مقامات حمیدی، به تصحیح رضا انزابی‌نژاد، چاپ اول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1374). دیوان خاقانی شروانی، به کوشش ضیاءالدین سجادی، چاپ پنجم، تهران: زوار.
خاقانی، افضل‌الدین بدیل (1387). دیوان خاقانی، ویراستة میرجلال‌الدین کزازی، چاپ دوم، تهران: مرکز.
خلف تبریزی، محمدبن حسین (1361). برهان قاطع، به اهتمام محمد معین ،چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
دهخدا، على‏اکبر (1372).  لغت‏نامه، چاپ اول از دورة جدید، تهران: دانشگاه تهران.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1393). سیری در شعر فارسی، چاپ پنجم، تهران: سخن.
سجادی، سید ضیاء‌الدین (1389). فرهنگ لغات و تعبیرات با شرح اعلام و مشکلات دیوان خاقانی شروانی، چاپ سوم، تهران: زوار.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1363). کلیات سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، چاپ دوم، تهران: امیرکبیر.
سنایی، مجدود بن آدم (بی‌تا). دیوان سنایی، به تصحیح مدرس رضوی، چاپ چهارم، تهران: سنایی.
شمیسا، سیروس (1377). فرهنگ اشارات، چاپ اول از ویرایش دوم، تهران: میترا.
صفا، ذبیح‌الله (1378). تاریخ ادبیات در ایران، ج پنجم، چاپ هشتم، تهران: فردوس.
عنصری (1363). دیوان عنصری بلخی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، چاپ دوم، تهران: کتابخانة سنایی.
غزالی، امام محمد (1380). کیمیای سعادت (ج 1)، به کوشش حسین خدیو جم، چاپ نهم، تهران: علمی و فرهنگی.
فخرالدین اسعد گرگانی (1337). ویس و رامین، به تصحیح محمدجعفر محجوب، تهران: بنگاه نشر اندیشه.
فرخی سیستانی، علی بن جولوغ (1371). دیوان حکیم فرخی سیستانی، به کوشش دبیرسیاقی، چاپ چهارم، تهران: زوار.
کزازی، میرجلال‌الدین (1374). رخسار صبح، چاپ سوم، تهران: ماد.
ماهیار، عباس (1401). «بنای کعبه و پوشش آن»، مجموعه مقالات (دفتر اول)، چاپ دوم، کرج: جام گل.
مجیرالدین بیلقانی (1358). دیوان مجیرالدین بیلقانی، به تصحیح محمدآبادی، تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
محمدی علی و مریم ترکاشوند (1388). «رومی‌نقاب کعبه؛ شرح و بسط بیتی از خاقانی و تشریح پوشش کعبه»، ادب فارسی، شماره 1، 125-146.
مسعود سعد سلمان (1364). دیوان مسعود سعد، به تصحیح مهدی نوریان، چاپ اول، اصفهان: کمال.
معدن‌کن، معصومه (1389). بزم دیرینه‌عروس، چاپ ششم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
معزی، محمدبن عبدالملک (1318). دیوان امیرمعزی، به اهتمام عباس اقبال، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
معین، محمد (1368). «شمارة هفت و هفت‌پیکر نظامی»، مجموعه مقالات، چاپ دوم، تهران: معین.
منوچهری، احمد بن قوص (1356). دیوان منوچهری دامغانی، به تصحیح محمد دبیرسیاقی، چاپ چهارم، تهران: زوار.
ناصرخسرو (1335). سفرنامة ابومعین ناصر بن خسرو قبادیانی، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: زوار.
نظامی (1363الف). خسرو و شیرین، به تصحیح حسن وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران: علمی.
نظامی (1363ب). هفت‌پیکر، به تصحیح حسن وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران: علمی.
نظامی (1363ج). شرف‌نامه، به تصحیح حسن وحید دستگردی، چاپ دوم، تهران: علمی.