در جست‌وجوی نشانه‌های «پیر ما» در غزلی از حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی، تهران، ایران

چکیده

مضامین و تصاویر اشعار حافظ به همان میزان که برگرفته از سنت شعری پیش از خود است از شعر شاعران زمان خود نیز متأثر است. شناخت نظام حاکم بر تصویرهای شعر قرن هشتم به میزان زیادی در تحلیل مضامین حافظ راهگشای پژوهشگران است. داد و ستد شعری شاعران این دوره به حدی است که می‌توان با ردیابی مضامین و تصاویر مشترک شعری ایشان، مشخصه‌های اصلی شعر این قرن را استخراج کرد. در میان این اشتراکات لفظی و معنوی، غزلی هم‌زمینه در دیوان خواجوی کرمانی، سلمان ساوجی، ناصر بخارایی و حافظ شیرازی دیده می‌شود که با توجه به شباهت انکارناپذیر مطلع آن‌ها، می‌توان بحث‌های پژوهشگران را دربارۀ مدلول پیر ما در دیوان حافظ، سامان داد. در این تحقیق که با روش توصیفی‌ـ‌تحلیلی انجام شده است، برای معرفی دقیق‌تر چهرۀ پیر ما، ابتدا سابقۀ آن در غزلیات عطار کاویده شد و پس از استخراج مختصات پیر ما در غزل عطار و ترسیم چهرۀ او، این تصویر در شعر قرن هشتم با مقدمه‌ای بر گلشن راز شیخ محمود شبستری و با تمرکز بر غزلیات هم‌زمینۀ پیر ما بررسی شد. بررسی نشان داد که تطبیق چهرۀ پیر ما با شخصیت تاریخی «حسین بن منصور حلاج» ناشی از کم‌التفاتی به سنت شعری قرن هشتم و روابط بیناذهنی دخیل در خلق تصاویر شعری این دوره است. بر اساس اصل گفت‌وگوی متن‌ها با یکدیگر با شناخت و مطالعۀ دقیق دیوان شاعران هم‌عصر حافظ و نیز مفروض دانستن تأثیرپذیری و استفادۀ او از خلاقیت این شاعران علاوه بر این‌که بسیاری از ابهامات دربارۀ منابع مضامین حافظ برطرف می‌شود، می‌توان خلاقیت‌های حافظ را در سنجش با این شاعران نیز کشف کرد.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

In Search of the Signs of “Our Pir (Spiritual Guide)” in a Lyric by Hafez

نویسندگان [English]

  • Saeed Mazroeian 1
  • Nematollah Iranzadeh 2
1 PhD Candidate in Persian Language and Literature, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Persian Language and Literature, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The themes and images of Hafez's poems are as much influenced by the poetry of the poets of his time as they are from the poetry tradition before him. Understanding the system of images of eighth century poetry is very much in the way of researchers in analyzing the images and themes of Hafez. The poetic exchange of the poets of this period is such that the sharing of poetic themes and images between them is obvious and by tracing these themes, the main features of the poetry of this century can be extracted. Among these verbal and spiritual commonalities, there is a contemporaneous lyric in the Divan of Khajavi Kermani, Salman Savoji, Nasser Bukharaei and Hafez Shirazi that given the undeniable similarity, the scholars' endless discussions about the meaning of "our Pir" in the tenth lyric poem of Hafez's divan can be arranged as a central point. In this research, which has been done by descriptive-analytical method, in order to introduce specifications of "our Pir" more accurately, its history was first explored in Attar's Ghazals, and after extracting the Attributes of "our Pir" in Attar's Ghazals and drawing his face, this image in poetry The eighth century was studied with an introduction to Golshan Raz by Sheikh Mahmoud Shabestari and focusing on the Ghazals with "Our Pir" context. Care in the studied poems showed that many opinions about the adaptation of the face of "our Pir" with the historical character of "Mansour Hallaj" are due to disregard for the poetic tradition of the eighth century and intersubjective relationships involved in creating poetic images of this period. Accordingly, by knowing and studying Hafez's contemporary poets carefully and assuming that he has been impressed by their creativity, in addition to removing many ambiguities about the sources of Hafez's themes, Hafez's Creativity can be discovered in comparison with these poets.
 
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • our Pir؛ Sheikh San 'An
  • Mansour Hallaj؛ Hafez Shirazi؛ synthesis period
- احمدی، بابک (1370)، ساختار و تأویل متن، جلد دوم، تهران: مرکز.
- استعلامی، محمد (۱۳۸۲)، درس حافظ: نقد و شرح غزل‌های خواجه شمس‌الدین محمد حافظ، جلد اول، تهران: سخن.
- بخارایی، ناصر (۱۳۵۳)، دیوان اشعار ناصر بخارایی، به کوشش دکتر مهدی درخشان، تهران: سلسله انتشارات بنیاد نیکوکاری نوریانی.
- پورجوادی، نصرالله (۱۳۸۸)، «سابقۀ پیر ما در غزلی از حافظ»، جاویدان خرد، دورۀ جدید، شمارۀ سوم.
- پورنامداریان، تقی (1382)، گمشدۀ لب دریا: تأملی در معنی و صورت شعر حافظ، تهران: سخن.
- پورنامداریان، تقی (۱۳۹۴)، دیدار با سیمرغ: شعر و عرفان و اندیشه‌های عطار، ویراست ۳، چاپ ششم، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
- حافظ، شمس‌الدین محمد (۱۳۷۸)، حافظ، به سعی سایه، نشر ششم، تهران: کارنامه.
- حمیدیان، سعید (۱۳۸۹)، شرح شوق: شرح و تحلیل اشعار حافظ، جلد دوم، تهران: قطره.
- خرمشاهی، بهاءالدین (۱۳۸۰)، حافظ‌نامه: شرح الفاظ، اعلام، مفاهیم کلیدی و ابیات دشوار حافظ، جلد اول، چاپ دوازدهم، تهران: سروش.
- خواجوی کرمانی، کمال الدین ابوالعطا محمود بن علی (۱۳۶۹)، دیوان اشعار خواجو کرمانی، به تصحیح احمد سهیلی خوانساری، چاپ دوم، تهران: پاژنگ.
- دادبه، اصغر (1370)، مقالۀ «مرگ صراحی، نماز صراحی»، حافظشناسی، ج 1، شمارۀ 14، 26-41.
- زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳۶۱)، نقد ادبی، جلد اول، چاپ سوم، تهران: امیرکبیر.
- سایه در خورشید: مجموعه مقالات کنگرۀ جهانی عطار نیشابوری (۱۳۷۴)، جلد دوم، نیشابور: آیات.
- سلمان ساوجی، خواجه جمال‎الدین (۱۳۸۹)، کلیات سلمان ساوجی، مقدمه و تصحیح عباسعلی وفایی، تهران: سخن.
- سودی بسنوی، محمد (۱۳۶۶)، شرح سودی بر حافظ، جلد اول، چاپ پنجم، تهران: نگاه.
- شبستری، شیخ سعدالدین محمود (1368)، گلشن راز، به اهتمام دکتر صمد موحد، تهران: طهوری.
- شمیسا، سیروس (۱۳۷۰)، سیر غزل در شعر فارسی، تهران: فردوس.
- شمیسا، سیروس (۱۳۸۸)، سبک‌شناسی شعر، چاپ چهارم از ویراست دوم، تهران: میترا.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم (۱۳۸۳)، منطق‌الطیر، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم (1392)، دیوان عطار، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، تهران: علمی و فرهنگی.
- عطار نیشابوری، فریدالدین محمد بن ابراهیم (1905)، تذکرهالاولیا؛ تصحیح رینولد آلن نیکلسون، جلد دوم، لیدن: مطبعۀ لیدن.
- فرزاد، مسعود (۱۳۴۹)، حافظ: صحت و کلمات و اصالت غزل‌ها (الف تا پایان ز)، جلد اول، شیراز: دانشگاه پهلوی (کانون جهانی حافظ‌شناسی).
- فلاح‌میبدی، مرتضی (۱۳۸۴)، بهره‌مندی شاعران از شاعران: از خواجوی کرمانی تا عبدالرحمان جامی، تهران: قطره.
- ماسینیون، لویی (۱۳۴۸)، قوس زندگی منصور حلاج؛ ترجمۀ عبدالغفور روان فرهادی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
- ماسینیون، لویی (1362)، مصائب حلاج، ترجمۀ ضیاء‎الدین دهشیری، بی جا: بنیاد علوم اسلامی.
- ماسینیون، ل و کراوس، پ (۱۳۶۷)، اخبار حلاج؛ ترجمه و تعلیق سیدحمید طبیبیان، تهران: اطلاعات.
- مالکی، هرمز (۱۳۸۰)، راز درون پرده: هرمنوتیک داستان شیخ صنعان، تهران: شرکت سهامی انتشار.
- مرتضوی، منوچهر (1383)، مکتب حافظ یا مقدمه بر حافظ‌شناسی، ویرایش چهارم، تبریز: ستوده.
- هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان (1384)، کشف‌المحجوب، مقدمه و تصحیح و تعلیقات محمود عابدی، چاپ دوم، تهران: سروش.