دلایل توسعه‌ طنز در دوره‌ی سلجوقیان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بوعلی‌سینا، همدان، ایران

چکیده

رشد انواع طنزهای ادبی، زبانی، داستانی با موضوعات فکری، فلسفی، اجتماعی و سیاسی از خصوصیات عصر سلجوقی است. در این عهد، از یک‌سو پادشاهان و اهل تصوف گرایش به جانب‌داری از فرهنگ عوام پیدا کردند و از سوی دیگر شاعران و نویسندگان، به‌دلیل رشد سواد جامعه به ارتقای زبانی و ادبی هنر خود پرداختند و آثار دشواری پدید آوردند. از آن جایی که پادشاهان و عامۀ مردم‌ ذهنیت ساده‌ای داشتند، شاعران از عنصر طنز و داستان‌های منظوم برای برقراری ارتباط با آنان استفاده کردند. در این میان انواع هزل و هجو نیز که از خواسته‌های مشترک شاهان و توده‌های مردم بود به‌عنوان یکی از انواع تفنن‌ها و تفریحات و نیز به‌عنوان یک وسیلۀ داوری دربارۀ دوران، توجه شاعران و شاهان را به خود جلب کرد. کارکردهای دیگر هجو و هزل در این دوره عبارت است از: ابزار نشان‌دادن ناخرسندی شاعران از بی‌توجهی حاکمان به هنر آن‌ها، وسیله‌ای برای رقابت شغلی بین شاعران و نیز نشان‌دادن واقعیت‌های روزگار، انتقاد از خساست‌ها و تبعیض‌ها و هم‌چنین انتقام‌گیری از پدید آورندگان نابه‌سامانی‌ها.
 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The reasons for the development of satire in the Seljuk period

نویسنده [English]

  • Gahreman Shiri
Professor of Persian language and literature, Bu Ali Sina University, Hamadan, Iran
چکیده [English]

The development of all kinds of literary, linguistic, and fictional satires with intellectual, philosophical, social, and political topics is one of the characteristics of the Seljuk era. In this era, on the one hand, kings and Sufists tended to support the culture of the common people, and on the other hand, poets and writers, due to the growth of literacy in the society, improved their linguistic and literary art and created difficult works. Since the kings and common people had a simple mentality, poets used humor and poetic stories to communicate with them. In the meantime, all kinds of humor and satire, which were common demands of the kings and the masses of the people, as one of the types of fun and entertainment as well as a means of judgment about the era, attracted the attention of poets and kings. The other functions of satire in this period are: a tool to show the displeasure of poets with the inattention of rulers to their art, a tool for job competition between poets and also to show the realities of the times, criticism of mischief and discrimination, and also to take revenge on the creators of anarchy
      

 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Satire
  • Seljuk rule
  • Stinginess
  • Peace
  • Freedom
_ انوری ابیوردی (1337)، دیوان انوری، 2 ج، به‌اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
_ بهزادی اندوهجردی، حسین (1383)، طنزپردازان ایران، تهران: دستان.
_ جاجرمی، محمّد بن بدر (1350)، مونس‌الاحرار فی دقائق‌الاشعار، مقدّمۀ محمّد قزوینی، به‌کوشش میرصالح طبیبی، 2 ج، تهران: انجمن آثار ملّی.
_ جمال‌الدین محمد بن عبدالرزاق اصفهانی (1320)، دیوان استاد جمال‌الدین، با تصحیح و حواشی حسن وحید دستگردی، تهران: چاپخانۀ ارمغان.
_ جوادی، حسن (1384)، تاریخ طنز در ادبیات فارسی، تهران: کاروان.
_ حلبی، علی اصغر (1377)، تاریخ طنز و شوخ‌طبعی در ایران و جهان اسلام، تهران: بهبهان.
_ خاقانی شروانی، بدیل بن علی (1382)، دیوان خاقانی، تصحیح ضیاء الدین سجادی، تهران: زوار.
_ خیام نیشابوری، عُمر (1339)، رباعیات حکیم خیام نیشابوری، به‌اهتمام محمدعلی فروغی و قاسم غنی، تهران: نشر.
_ راوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1386)، راحة الصدور و آیة السرور در تاریخ آل سلجوق، به سعی و تصحیح محمد اقبال، با مقدّمۀ بدیع‌الزمان فروزانفر [و] مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
_ سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم (1362)، دیوان اشعار سنایی، به سعی و اهتمام محمدتقی مدرس رضوی، تهران: سنایی.
_  سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم (1336)، دیوان حکیم سنایی، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.
_  سنایی غزنوی، حکیم ابوالمجد مجدودبن آدم (1359)، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه، تصحیح و تحشیه محمدتقی مدرس رضوی، تهران: دانشگاه تهران.
_ سوزنی سمرقندی (1338)، دیوان حکیم سوزنی سمرقندی، تصحیح ناصرالدین شاه‌حسینی، تهران: امیرکبیر، 1338.
_  شفیعی کدکنی، محمدرضا (1390)، تازیانه‌های سلوک، نقد و تحلیل چند قصیده از حکیم سنایی، چاپ یازدهم، تهران: آگاه.
ـ شیری، قهرمان (1398)، تکوین و تکامل نثر فارسی، تهران: نشر ورا.
ـ صفا، ذبیح الله (1363)، تاریخ ادبیات در ایران، ج1، چاپ ششم، تهران: فردوسی.
ـ صفا، ذبیح الله (2536)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد۲، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
ـ عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری (1386)، مصیبت‌نامه، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
ـ عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم نیشابوری (1387)، الهی‌نامه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
ـ عنصر المعالی کیکاوس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر بن زیار (1335)، قابوس‌نامه، با تصحیح عبدالمجید بدوی، تهران: کتاب­فروشی ابن‌سینا.
ـ عوفی، محمّد (1906)، لباب الالباب، به سعی و اهتمام و تصحیح ادوارد برون انگلیسی و مقدّمه به قلم محمّد قزوینی، 2 ج، لیدن.
ـ فروزانفر، بدیع الزمان (1387)، سخن و سخنوران، تهران: زوار.
ـ کارگر جهرمی، فاطمه؛ عباس احمدوند و زهیر صباحیان گرجی (1395)، «طنزپردازان و شیوه‌های طنزپردازی در ایران عصر سلجوقیان»، مجلّۀ مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش‌نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، سال هشتم، شمارۀ بیست و نهم، پاییز 1395: 23 ـ 48.
ـ مهستی گنجوی (1985)، رباعیات، ترتیب‌دهنده و مقدمه: رفائیل حسینوف، زیر نظر: محمد آقاسلطان‌زاده، باکو.
ـ نظامی عروضی سمرقندی (1327ق)، احمد بن عمر بن علی، چهارمقاله، به سعی و اهتمام و تصحیح محمد قزوینی، با شرح لغات و عبارات و توضیح نکات ادبی به‌کوشش محمد معین، لیدن هلند.