بررسی و مقایسۀ معراج نامۀ مخزن الاسرار و مظهرالاسرار از منظر بلاغی، زبانی و محتوایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران.

چکیده

در این پژوهش معراج‌نامۀ پیامبر(ص) در مخزن‌الاسرار نظامی و مظهرالاسرار عبدی‌بیگ بررسی و مقایسه شده است. با توجه به تقلید و اقتباس عبدی‌بیگ از نظامی از طریق این مقایسه به دقایق کلام دو شاعر و هنر توصیف گری و مضمون­آفرینی آن دو و نیز ظرایف و زیبایی‌های سخن آنها بهتر می‌توان پی برد. بنابراین هر دو اثر از منظر ساختار مضمونی و درون‌مایه، عناصر بلاغی و آفرینش‌های زبانی مقایسه و تحلیل شده‌اند. این پژوهش نشان می‌دهد که از نظر مضمون و درون‌مایه، مظهرالاسرار تحت تأثیر شیوۀ کلام نظامی در مخزن‌الاسرار است؛ از نظر بلاغی بسامد استعاره‌های نظامی بیشتر است و در مقابل بسامد تشبیهات عبدی‌بیگ نیز از نظامی بیشتر است، این مطلب نشانگر استعاره‌گرابودن نظامی در مقایسه با عبدی‌بیگ است. از نظر آفرینش‌های زبانی و ترکیب‌سازی نظامی بسیار نوآورانه‌تر از عبدی‌بیگ عمل کرده و حدود 35 ترکیب و عبارت نو آورده و این امر در مظهرالاسرار فقط 13 مورد است. دلیل این تفاوت به سبک دو شاعر برمی­ گردد، نظامی اغلب از نظر آفرینش‌های زبانی و تصویرگری از مقلدانش نوآورتر و مبدع‌تر است. پژوهش حاضر به شیوه توصیفی‌ـ‌تحلیلی انجام شده و هدف، بررسی و مقایسۀ معراج‌نامۀ مظهرالاسرار با مخزن­الاسرار در سطوح بلاغی، زبانی و محتوایی و مشخص­کردن میزان تقلید و نوآوری عبدی‌بیگ است، همچنین تأثیرگذاری نظامی بر عبدی‌بیگ و جایگاه کلام و هنر این شاعر مقلد بهتر مشخص می­شود. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Examining and comparing Merajname of Makhzan al-Asrar and Mazhar al-Asrar from the perspective of rhetoric, language and content

نویسنده [English]

  • Alireza Nabilou
Professor of Persian Language and Literature, Qom University, Qom, Iran.
چکیده [English]

In this research, the Prophet's (PBUH) Merajname in Makhzan Al-Asrar of Nizami and Mazhar-al-Asrar of Abdibeyg have been examined and compared. Considering Abdibeyg's imitation and adaptation of Nizami, through this comparison, one can better understand the details of the words of the two poets, the art of description and the creation of themes, as well as the subtleties and beauties of their words. Therefore, both works have been compared and analyzed from the point of view of thematic structure and content, rhetorical elements and linguistic creations and composition. This research shows that in terms of content and theme, Mazhar al-Asrar is often influenced by Nizami's style of speech in Makhzan al-Asrar; In terms of rhetoric, the frequency of Nizami's metaphors is more, and on the other hand, the frequency of Abdibeyg's similes is more than that of Nizami. This shows that Nizami is metaphorical compared to Abdibeyg. In terms of linguistic creations and composition, Nizami acted much more innovatively than Abdibeyg and brought about 35 new combinations and expressions, and this is only 13 in Mazhar al-Asrar. The reason for this difference is due to the style of the two poets, Nizami is usually more innovative and creative than his imitators in terms of linguistic and pictorial creations. The current research was carried out in a descriptive-analytical manner and the purpose is to examine and compare the Merajnama Mazhar al-Asrar with the Makhzan al-Asrar at the rhetorical, linguistic and content levels, and to determine the extent of Abdibeyg's imitation and innovation, as well as Nizami influence on Abdibeyg, and the position of the words and art of this imitative poet.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Merajname
  • Makhzan al-Asrar
  • Mazhar al-Asrar
  • Nizami
  • Abdibeyg
  • Rhetorical
  • linguistic
  • content
آذر بیگدلی، لطفعلی بیگ (۱۳۷۸)، آتشکدۀ آذر، چاپ اول، به کوشش میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
امیرخسرو دهلوی، ابوالحسن،(1362)، خمسه، چاپ اول، به کوشش امیراحمد اشرفی، تهران: شقایق.
جامی، عبدالرحمان (1385)، هفت اورنگ، چاپ اول، به کوشش مرتضی مدرس گیلانی، تهران: اهورا.
حاجی­زاده، مجید (1391)، «بازتاب معراج پیامبر (ص) در شعر فارسی از آغاز تا پایان قرن هشتم»، عرفانیات در ادب فارسی، شمارۀ 11، 65–88.
دهخدا، لغت نامه.
زنجانی، برات (1372)، شرح مخزن الاسرار، چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.
سام­میرزا، ابونصر (1384)، تذکرۀ تحفه سامی، به کوشش رکن­الدین همایون­فرخ، تهران: اساطیر.
سلیمانی، صدیقه (1398)، «تحلیل عرفانی تجلّی حق و مشاهده حضرت محمد(ص) در معراج (براساس روایت نظامی گنجوی)»، عرفان اسلامی، شمارۀ 59، 439–457.
صفا، ذبیح­الله (1383)، تاریخ ادبیات ایران، چاپ نهم، تهران: فردوس.
عبدی­بیگ، زین‌العابدین علی (1967)، مجنون و لیلی، چاپ اول، به کوشش هاشم اوغلی رحیموف، مسکو: ادارۀ دانش شعبۀ ادبیات خاور.
عبدی­بیگ، زین‌العابدین علی (1986)، مظهرالاسرار، چاپ اول، به کوشش هاشم اوغلی رحیموف، مسکو: ادارۀ دانش شعبۀ ادبیات خاور.
محمدزاده، مریم (1399)، «بررسی تطبیقی معراج نبوی در مثنوی های شعر فارسی تا قرن هشتم هجری»، زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 23، 81-100.
مصفا، ابوالفضل (1357)، فرهنگ اصطلاحات نجومی، چاپ اول، تبریز: دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، مؤسسۀ تاریخ و فرهنگ ایران.
مهدوی، یحیی (1365)، قصص قرآن مجید، چاپ دوم، تهران: خوارزمی.
میرتقی­الدین کاشانی، محمد ابن اشرف (1395)، خلاصه‌الاشعار و زبده‌الافکار، به کوشش سیدعلی میرافضلی، تهران: میراث مکتوب.
نبی­لو، علیرضا (1392)، سحر حلال، چاپ اول، قم: دانشگاه قم.
نظامی، الیاس (1383)، مخزن الاسرار، چاپ هفتم، تصحیح حسن وحید دستگردی، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
نوریان، سیدمهدی و مهدی حاجی­زاده (1390)، «جلوۀ معراج پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در خمسۀ نظامی گنجوی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی، شمارۀ 9، 17–42.